Opgang en val van de communistische internationale

Het artikel dat hier voor de eerste keer online in het Nederlands verschijnt, zag voor het eerst het licht in ‘Workers International Review’ in juni 1943. Het werd geschreven ter gelegenheid van de ontbinding van de Derde (Communistische) Internationale en is van groot belang voor diegenen die op een ernstige manier de geschiedenis van de arbeidersbeweging willen bestuderen. Ted Grant, destijds politiek ideoloog van de Britse Militant, voorzag reeds in ‘43 de onvermijdelijke neergang van de communistische partijen. Deze brochure verscheen in de jaren ’80 in het Nederlands, maar was de voorbije jaren moeilijk te vinden. Marxisme.be publiceert dit artikel integraal, met inbegrip van de inleiding van Alan Woods uit de heruitgave van 1985 en een aanvullende tekst geschreven door een niet gekende medewerker van Leon Trotski, wellicht diens zoon Leon Sedov.

Inleiding door Alan Woods

In 1928 voorspelde Leon Trotski dat het aanvaarden van de theorie van “socialisme in één land” door de Communistische Internationale het begin zou betekenen van een proces, dat onvermijdelijk zou culmineren in de nationaal-reformistische degeneratie van de Communistische Partijen over de hele wereld – of ze nu aan de macht zijn of niet. In een briljante voorspelling waarschuwde Trotski de leiders van de Communistische Partij­en “Wanneer het al mogelijk is socialisme in één land te realiseren, dan kan men in deze theorie geloven nog voor de machtsovername, en niet enkel erna. Wanneer socialisme kan worden gerealiseerd binnen de nationale grenzen van achterlijk Rusland, dan zijn er veel redenen om te geloven dat het kan worden verwezenlijkt in een sterk ontwikkeld land als Duitsland. Morgen zullen de leiders van de Duitse Communistische Partij deze theorie in beschouwing nemen. Het ontwerpprogramma stelt hen in staat dit te doen. Overmorgen zal de Franse Communistische Partij hetzelfde doen. Dit zal het begin betekenen van de degeneratie van de Komintern langs sociaal-patriottische lijn.” (uit : ‘The Third international after Lenin’)

Toen Trotski deze regels schreef, leek het perspectief van een dergelijke degeneratie ver verwijderd. De leiders van de Britse Communistische Partij, samen met die van de Franse, Italiaanse, Spaanse en andere, verwonderden zich over een dergelijke voorspelling. Ze zagen het theoretische bezwaar tegen “socialisme in één land” waar­schijnlijk eerder als een spitsvondigheid zonder praktisch belang, of om het met Stalin te zeggen, “als een storm in een glas water”.

Theoretische blunders verhalen zich echter vroeg of laat op hun scheppers. Politiek en ideeën volgen hun eigen logica, zoals de leiders van de Britse Communistische Partij na bijna 60 jaar tot hun schade moesten ondervinden. Het verwerpelijke nationalisme en reformisme van de “Eurocommunisten”, die in de meeste kwesties zelfs rechts staan van de officiële leiders van de arbeidersorganisaties, is het logische gevolg van het verlaten van de elementaire marxistische principes door de Pollits, Campbells en Palme-Dutts van het verleden. Vertrekkende vanuit de situatie, waarin de Communistische Partijen onder het stalinisme veranderd werden tot louter grenswachten van de Russische bureaucratie en tot passieve werktuigen van de buitenlandse politiek van Moskou, krijgen we nu het fenomeen waar de “Eurocommunistische” leiders “baas willen zijn in eigen huis”. De voorgaande slaafse afhankelijkheid van de Russische bureaucratie is dus vervangen door een even slaafse afhankelijkheid van de “eigen” kapitalistische klasse.

De Communistische Partijen van Groot-Brittannië, Italië, Frankrijk en Spanje wedijveren met elkaar om te tonen dat ze “respectabeler” en “gematigder” zijn dan de rest en haasten zich te verzekeren dat ze de ideeën van klassenstrijd en socialistische revolutie hebben afgezworen. Niet toevallig heeft Professor Hobsbawn van de Britse Communistische Partij zichzelf de rol toegeëigend van onbetaalde raadgever van de rechterzijde van de Labour Party. “Marxism Today” (wat een slecht gekozen naam is voor het theoretische blad van de Britse KP nvdr.) wordt door de burgerlijke commentatoren geprezen voor zijn “moderne”, “rijpe” benadering. Eén van de vooraanstaande leiders van de Duitse sociaal-democratie van voor de Eerste Wereldoorlog, August Bebel, vroeg zich ooit af wat hij had gedaan om het applaus van de burgerlijke pers te verdienen.

Hoe kan deze degeneratie worden verklaard ? Men kan tevergeefs zoeken in de geschriften van de “theoretici” van de verschillende trends van het zogenaamde “Communisme”. In werkelijkheid is het verschil tussen de “Eurocommunisten” en de pro-Moskou-stalinisten, ondanks alle geharrewar, slechts relatief. Het fun­damentele verschilpunt is de relatie met de Russische bureaucratie. Over de basiskwesties van werking, programma en perspectieven blijven ze allebei duizenden mijlen verwijderd van het werkelijke marxisme.

De traditionele stalinistische fracties zijn niet in staat te verklaren hoe het komt dat “socialistisch” Rusland en “socialistisch” China geen akkoord kunnen bereiken over een kunstmatige grens die, ontworpen in de voorbije eeuw door de Russische Tsaar en de Keizer van China, doorheen alle nationale en etnische grenzen gaat. Noch zijn zij in staat te verklaren waarom de Chinese, Vietnamese en Cambodjaanse “kameraden” met elkaar moeten communiceren via de vriendelijke taal van mortieren, raketten en machinegeweren. Ze hebben het marxisme al lang verlaten, hebben niet het minste idee hoe dergelijke dingen mogelijk zijn en beperken zich tot het in de handen te wrijven en excuses te verzinnen om hun gezicht niet te verliezen.

“De opgang en de val van de Communistische Internationale” levert een heldere en duidelijke marxistische analyse van de catastrofale effecten van het stalinisme op de internatonale arbeidersbeweging, gevormd door Lenin en Trotski in 1919 als hulpmiddel voor de socialistische omvorming van de maatschappij over de hele wereld. In dozijnen artikels en toespraken, legt Lenin de onmo­gelijkheid uit om een socialistische maatschappij op te bouwen in één land, en dan nog het minst van al in achterlijk Rusland. Op 26 mei 1918 schreef Lenin: “We sluiten onze ogen niet voor het feit dat wij alleen, op eigen kracht, de socialistische revolutie niet kunnen volbrengen in één land, zelfs wanneer het veel meer ontwikkeld was dan Rusland.” Op het Zesde Sovjetcongres zei hij: “De volledige overwinning van de socialistische revolutie is ondenkbaar in één land, maar vereist de zeer actieve samenwerking van verscheidene ontwikkelde landen waarvan Rusland geen deel uitmaakt”.

De taak van de Communistische Internationale was juist het winnen van de meerderheid van de arbeidersklasse van de ontwikkelde kapitalistische landen van Europa en de Verenigde Staten en van de onderdrukte massa’s van Afrika, Azië en Latijns-Amerika voor het Communisme. Zij moesten de Sovjet-arbeiders en -boeren vervoegen om de socialistische omvorming van de maatschappij door te voeren en de basis te leggen voor de Socialistische Verenigde Staten van Europa en een Socialistische Wereldfederatie.

De opgang van de Communistische Internationale viel ongelukkig samen met de consolidatie van een geprivilegieerde Stalinistische bureaucratie in Rusland. De jonge en politiek onrijpe leiders van de Internationale werden algauw onder de controle gebracht van de stalinistische kliek in het Kremlin, welke hen op een cynische manier gebruikte als agenten van hun buitenlandse politiek.

De valse en criminele politiek van het Stalinisme, kritiekboos uitgevoerd door de leiders van de Communistische Partijen (vanaf dan gezuiverd van alle kritische elementen en van alle onafhankelijk denkende mensen) leidde tot de ene vreselijke nederlaag na de andere.

Dit artikel legt uit hoe de politiek van Stalin leidde tot de overwinning van Hitler in Duitsland. In 1931 verklaarde de Duitse communistische partijleider Remele in de Reichstag: “Fascistisch bestuur, een fascistische regering schrikt ons niet af. Het zal sneller ineenstuiken dan ieder ander”. In zijn boek ‘Laat de geschiedenis oordelen’, haalt Roy Medvedev de woorden aan van de Sovjet publicist Ernst Henri, die de situatie in Duitsland beschrijft: “De woorden van Stalin waren voor de Komintern evengoed bevelen als zijn instructies aan het Rode Leger en aan de NKVD (Geheime Politie). Zij scheidden de arbeiders van elkaar als door een barricade. Overal werden oude sociaal-democratische arbeiders niet alleen uitgescholden, ze werden vervloekt. Dit konden ze de communisten niet vergeven. En de communisten voerden tandenknarsend het bevel “een gevecht op leven en dood” uit. Bevel is bevel. Partijdiscipline is partijdiscipline. 0veral, alsof ze leden aan verstandsverbijstering, vlogen de sociaal-democraten en de communisten elkaar in de haren, met de fascisten als toeschouwers. Ik herinner het mij nog goed. In die tijd leefde ik in Duitsland en zal nooit vergeten hoe oude kameraden hun vuisten balden toen zij zagen hoe alles geruïneerd werd, hoe de Sociaal-democratische leiders zich verkneukelden, hoe de theorie van het sociaal-fascisme maand na maand, week na week de rode loper uitrolde voor Hitler. Ze balden hun vuisten toen zij zich onderworpen aan de geest en de wil van Stalin en toen zij de dood tegemoet gingen in de SS-gevangenissen.”

Nadat hij in Duitsland zijn vingers had verbrand, maakte Stalin een draai van 180° naar de niet minder criminele politiek van het Volksfront, klassencollaboratie en een poging het op een akkoordje te gooien met de burgerlijke democratieën tegen Hitler-Duitsland. Deze politiek leidde rechtstreeks tot de schipbreuk van de revolutie in Frankrijk, waar Thorez en andere communistische partijleiders de massale arbeidersbeweging saboteerden met de slogan : “Men moet wezen wanneer een staking te beëindigen”. Erger nog, de Stalinisten verraadden op een cynische manier de Spaanse Revolutie en leverden het heldhaftige Spaanse proletariaat met de handen en voeten gebonden uit aan Franco.

Dit verraad betekende een ernstige verzwakking van de positie van de Sovjet-Unie en maakte de Tweede Wereldoorlog onvermijdelijk. Toen na de overeenkomst van München tussen Hitler, Chamberlain en Daladier in 1938 duidelijk werd dat het Britse en Franse imperialisme bereid waren de Sovjet-Unie op te offeren en Hitler de vrije hand te laten in het Oosten, deed Stalin opnieuw een abrupte draai en, zoals Trotski voorspeld had in 1933, sloot in september 1939 een verdrag met Hitler.

Een onderdeel van het Stalin-Hitler-Pact was een overeenkomst van beide partijen om elke activiteit tegen de andere partij te onderdrukken en om de andere zijde in te lichten over pogingen in die richting. Na vier jaar van furieuze “anti-fascistische campagnes” en propaganda ten voordele van burgerlijke democratieën, nauwgezet uitgevoerd door de Komintern en zijn bondgenoten, volgde een volledige ommezwaai.

Toen de Nazi’s Groot-Brittannie en Frankrijk aanvielen, verklaarde Molotov : “Gedurende de laatste maanden hebben concepten als “agressor” en “agressie” een nieuwe, concretere betekenis gekregen … Nu … is het Duitsland dat streeft naar een snel einde van de oorlog, voor de vrede (!), terwijl Engeland en Frankrijk, die gisteren nog campagne voerden tegen de agressie, voor de voortzetting van de oorlog zijn en tegen het sluiten van vrede. Rollen kunnen, zoals u ziet, veranderen … De ideologie van het Hitlerisme kan, zoals elk ideologisch systeem, worden aanvaard of verworpen, dat is een kwestie van politieke ideeën. Maar iedereen kan zien dat een ideologie niet kan worden vernietigd door kracht alleen. Dus is het niet alleen zinloos, maar ook misdadig om een dergelijke oorlog voor de “vernietiging van het Hitlerisme” te voeren onder de valse vlag van de “strijd voor de democratie”. Volgens Medvedev, gaf Beria na deze toespraak een geheim bevel aan de administraties van de werkkampen om voortaan hun kampwachten te verbieden politieke gevangenen “fascis­ten” te noemen!

Al deze wendingen werden slaafs gevolgd door de leiders van de buitenlandse Communistische Partijen. In Groot-Brittannië riepen de communistische partijleiders in het eerste deel van de oorlog inderdaad op voor vrede op “Hitlers voorwaarden”. Het editoriaal van de “Daily Worker” van februari 1940, die commentaar leverde op een redevoering van Hitler, stelde : “Hitler herhaalde eens te meer zijn bewering dat de oorlog hem was opgedrongen door Groot-Brittannië. Tegen dit historisch feit bestaat geen argumentatie. Groot-Brittannië verklaarde de oorlog, niet Duitsland. Er werden pogingen gedaan om de oorlog te beëindigen, maar de Sovjet-Duitse vredesvoorstellen werden afgewezen door Groot-Brittannië. Gedurende al die maanden hadden de Britse en de Franse regering de macht om de oorlog te beëindigen. Ze hebben verkozen haar te verlengen. De oorlog had nooit moeten verklaard worden op 3 september; er hadden onderhandelingen en vredesgesprekken moeten gevoerd worden.”

Slechts na de Nazi-aanval op Rusland in de zomer van 1941, besliste Moskou op te roepen tot de strijd tegen Hitler en werden de Communistische Partijen in de bezette gebieden van Frankrijk, Griekenland, Joegoslavië, enz. aangemoedigd om in het verzet te gaan.

Het laatste wat Stalin echter wilde zien was een revolutionaire strijd tegen Hitler onder het vaandel van de Communistische Internationale. In de woorden van Trotski betekende de Komintern voor de Russische bureaucratie slechts “wisselgeld” in haar relatie met de imperialistische geallieerden. In Groot-Brittannië werd de ultralinkse politiek van de Communistische Partij in de eerste periode van de oorlog vervangen door een politiek van open klassencollaboratie, kritiekloze steun aan Churchill en de coalitieregeringen en tegenstand tegen alle stakingen. In India werd de rol van de Communistische Partij gereduceerd tot die van virtuele zondebok van Londen en werden de leiders van de massabeweging overgedragen aan de burgerlijk-nationalistische gangsters van de Congres Partij.

De Communistische Internationale – of hetgeen er van overbleef – werd overbodig. In 1943 werd ze formeel ontbonden, zonder congres, zonder verklaring, enkel door een eenvoudige aankondiging van Moskou. De toorts, die door de leiders van de eerste zegevierende socialistische revolutie in de geschiedenis werd ontstoken, werd eerst verduisterd en uiteindelijk gedoofd door de stalinistische machthebbers. Maar de ideeën, de methoden, het pro­gramma en de tradities van de glorieuze eerste periode van die Internationale leven tot op vandaag voort. De manifesten, stellingen en documenten van de eerste vier congressen leveren een schat aan ideeën op. Zij zijn een baken op de weg die de arbeidersklasse over de hele wereld moet volgen naar de uiteindelijke overwinning op de slavernij, onwetendheid, onderdrukking en armoede. Om deze ideeën en tradities veilig te stellen voor de nieuwe generatie van klassestrijders, werd dit pamflet uitgegeven.

Als extraatje voor onze lezers, werd het grootste deel van het artikel “De evolutie van de Komintern” toegevoegd als appendix. Geschreven in 1936 door één van Trotski’s medewerkers, waarschijnlijk zijn zoon Leon Sedov, levert het een beknopte analyse van de historische ontwikkeling van de Komintern.

Alan Woods
Juni 1985

“De opgang en de val van de Communistische Internationale”

door Ted Grant (juni 1943)

De Derde Internationale werd officieel begraven. Op de meest ontluisterende en verachtelijke manier die men zich kan voorstellen, werd ze van het toneel van de geschie­denis verwijderd. Gehaast en zonder raadpleging van alle aangesloten partijen, om van de basis over de hele wereld te zwijgen, zonder enige democratische discussie en beslissing, als het resultaat van de druk van het Amerikaans imperialisme, heeft Stalin de Komintern opgedoekt.

Om te begrijpen hoe het mogelijk is dat een organisatie, die de angst en haat van de hele kapitalistische wereld opwekte, tot een dergelijk roemloos einde komt op verzoek van het kapitalisme zelf, is het nodig om een kort overzicht te geven van de stormachtige opkomst en de nog stormachtigere val van de Internationale. Het bekend­maken van haar ontbinding was echter een bevestiging van wat al lang geweten was door alle goedingelichte mensen: dat de Komintern als factor voor het instellen van het wereldsocialisme dood was en voor altijd afgeleid van haar oorspronkelijke doelstellingen en opzet. Haar overlijden was reeds lang voorspeld.

De Derde Internationale groeide uit de ineenstorting van het kapitalisme in de laatste oorlog (de Eerste Wereld­oorlog, n.v.d.r.). De Russische Revolutie bracht een vloedgolf van revoluties teweeg over de hele wereld. Voor de oorlogsmoeë, gedesillusioneerde en verbitterde massa’s kwam het als een boodschap van hoop, inspiratie en moed, het toonde de weg in de bloedige chaos waarin het kapitalisme de maatschappij had ondergedompeld. Ze werd geboren als rechtstreeks gevolg van het verraad en de afbouw van de Tweede Internationale, die de heersende klasse in de laatste oorlog steunde en nog verraderlijker, de revoluties die erop volgden saboteerde en vernietigde.

De ineenstorting van het imperialisme en het kapitalisme werd aangekondigd door de revoluties in Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, revolutionaire toestanden in Italië, Frankrijk en zelfs Groot-Brittannië. Het spook van de socialistische revolutie waarde over geheel Europa. De memoires en geschriften van bijna alle burgerlijke politici van die tijd getuigen van de wanhoop, het gebrek aan vertrouwen van de burgerij in het aangezicht van de revolutie en van de erkenning van het feit dat ze geen controle meer hadden over de situatie.

De sociaal-democratie redde het kapitalisme. De machtige vakbonden en socialistische bureaucratieën plaatsten zichzelf aan het hoofd van de revolte van de massa’s en leidden het in onschadelijke kanalen. In Duitsland organiseerden Noske en Scheidemann met de Junkers en de kapitalisten een samenzwering om de revolutie te vernietigen. De Sovjets van arbeiders, soldaten, matrozen, boeren en zelfs studenten, die voortkwamen uit de Novemberrevolutie van 1918, hadden de macht in handen. De sociaal-democraten gaven die macht terug aan de kapitalisten. Volgens hun theoretische concepten zou het kapitalisme geleidelijk, traag en vreedzaam evolueren naar het socialisme. In Italië in 1920 namen de arbeiders de fabrieken in handen. In plaats van de arbeiders te leiden naar de overname van de macht, smeekten de sociaal-democraten hen deze “ongrondwettelijke” procedures stop te zetten. Zo gebeurde het in heel Europa. De resultaten zijn vandaag (1943, n.v.d.r.) nog zichtbaar: de ergste tirannie en de bloedigste oorlog in de geschiedenis van het kapitalisme. Maar juist door de afbraak van het internationaal socialisme in de Tweede Internationale, die het marxisme had verraden, werd de Derde Internationale opgericht. Al van in het begin van de laatste oorlog (WO 1, n.v.d.r.), deed Lenin moedig een oproep tot het vormen ervan. De Derde Internationale werd formeel ingehuldigd in maart 1919. Haar afgekondigde doel was de omverwerping van het wereldkapitalisme en de opbouw van een wereldgemeenschap van verenigde socialistische radenrepublieken naar het voorbeeld van de USSR. De USSR werd op zichzelf niet beschouwd als een onafhankelijke entiteit, maar eerder als de basis voor de wereldrevolutie. Haar lot wordt bepaald door, en is verbonden aan het lot van de wereldrevolutie.

De vorming van de Derde Internationale leidde al snel tot de vorming van machtige Communistische Partijen in de belangrijkste landen van de wereld. In Duitsland, Italië, Frankrijk, Tsjechoslowakije en andere landen werden Communistische Partijen gesticht met een massaal ledenaantal. In Groot-Brittannië werd een kleine Communistische Partij gevormd, die een grote invloed had. Het succes van de wereldrevolutie in de daaropvolgende periode leek te zijn veiliggesteld door de ontwikkeling van de gebeurtenissen. De Communistische Partijen in Europa groeiden voortdurend in aantal en invloed ten koste van de sociaal-democratie. De laatste oorlog was niet in staat ook maar één van de problemen van het wereldkapitalisme op te lossen. Het had deze slechts verscherpt. Het kapitalisme was gebroken in zijn “zwakste schakel”, zoals Lenin het uitdrukte. De pogin­gen om de jonge Sovjet-Republiek te vernietigen met behulp van interventieoorlogen waren op niets uitgelopen. Het Duitse kapitalisme, het machtigste van Europa, werd afgesneden van zijn grondstoffen, een deel van zijn territorium en beladen met duizelingwekkende herstelbetalingen. Kortom, Duitsland werd in een onhoudbare positie geplaatst. De Britse en Franse imperialisten, de “overwinnaars” van de laatste wereld­oorlog, bevonden zich fundamenteel echter niet in een betere positie. Aangemoedigd door de Russische Revolutie kwamen de koloniale en semi-koloniale massa’s in beweging, en bereidden ze zich voor op revoltes. De massa’s op het thuisfront waren rusteloos en de economische positie van het Engels-Frans imperialisme was aanzienlijk verslechterd in vergelijking met die van het Japanse en Amerikaanse kapitalisme.

Tegen deze internationale achtergrond brak in 1923 de crisis uit in Duitsland. Duitsland was, ondanks haar hoge productiecapaciteit, verlamd door de beperkingen die haar opgelegd waren in Versailles. Zij was aldus de zwakste schakel geworden van het wereldkapitalisme. Het onvermogen van Duitsland om aan de herstelbetalingen te voldoen, resulteerde in de bezetting van het Ruhrgebied door de Franse kapitalisten. Dit versnelde de ineenstorting van de Duitse economie en de Duitse burgerij trachtte deze af te wentelen op de schouders van de arbeiders en middenklassen. De Duitse Mark daalde in januari 1923 van 20 naar 40 voor een Engelse Pond, tot 5 miljoen in juli en 47 miljoen op het einde van augustus. De verontwaardigde Duitse massa’s wendden zich tot het communisme. Zoals Brandle, de toenmalige leider van de Communistische Internationale stelde op een bijeenkomst van het Uitvoerend Comité van de Komintern : “Er waren tekens van een opkomende revolutionaire beweging : we hadden tijdelijk de meerderheid van de arbeiders achter ons en geloofden dat we onder deze gunstige omstandigheden dadelijk ten aanval hadden kunnen trekken …“

Maar ongelukkig genoeg doorstond de leiding van de Internationale de vuurproef niet en trok ze geen voordeel uit de haar geboden kans. Succes in Duitsland had onvermijdelijk geleid tot de overwinning in heel Europa. Maar zoals in Rusland in 1917, wankelden delen van de leiding in Duitsland in 1923. Stalin met zijn hem eigen opportunisme, drong erop aan dat de Duitse Communistische Partij zou “in toom” gehouden worden. Het resultaat was dat de kans om de macht over te nemen in Duitsland werd gemist en dat de communisten er werden verslagen. Om analoge redenen leidde de revolutie in Bulgarije eveneens schipbreuk.

Maar de nederlagen van de revolutie in Europa, veroorzaakt door het falen van de leiding, leidden onvermijdelijk tot ernstige gevolgen. Zoals Lenin schreef toen hij wees op de noodzaak om de omverwerping in Rusland in 1917 voor te bereiden : “Het succes van de Russische en de wereldrevolutie hangt af van de strijd van twee tot drie dagen.” Het mislukken van de wereldrevolutie en de isolatie van de Sovjet-Unie, samen met de achterlijkheid, de vermoeidheid en apathie van de Sovjetmassa’s na jaren van oorlog, vreselijke ontberingen en lijden in de burgeroorlog en de interventieoorlogen, hun ontgoocheling en wanhoop na het vernietigen van hun hoop op hulp van de arbeiders van Europa, dit alles leidde onvermijdelijk tot reactie binnen de Sovjet-Unie.

Stalin stelde voor het eerst in 1924 de utopische en anti-Leninistische theorie van “socialisme in één land” voor. Hiermee weerspiegelde hij, mogelijk onbewust, de belangen van de reactionaire en conservatieve bureaucratie, welke net begonnen was zich te installeren boven de Sovjet-massa’s. Deze “theorie” ontsproot rechtstreeks uit de nederlaag van de revolutie in Duitsland. Het keerde zich af van de principes van revolutionaire internationalisme waarop de Russische Revolutie was gebaseerd en waarop de Communistische Internationale was gefundeerd. De verklaring van Stalin bij de begrafenis van Lenin in januari 1924, was hem ingegeven door de macht der gewoonte en door de traditie van de Russische Revolutie: “Door ons te verlaten legt kameraad Lenin ons op te vertrouwen in de Communistische Internationale. Wij zweren U, kameraad Lenin, ons leven te wijden aan de vergroting en de versterking van de unie van arbeiders over de hele wereld, de Communistische Internationale.” Opdat ogenblik had hij nog niet het geringste idee waarheen de theorie van socialisme in één land de Sovjet-Unie en de Komintern zou leiden.

De geschiedenis van de Komintern werd vanaf dan volledig bepaald door de wisselende politiek van de bureaucratie van de Sovjet-Unie. Lenin had telkenmale het lot van de Sovjet-Unie verbonden met dat van de arbeidersklasse van de wereld en in het bijzonder haar voorhoede, de Komintern. Zelfs de eed van het Rode Leger verbond de rode soldaten tot loyaliteit aan de internationale arbeidersklasse. Het Rode Leger werd inderdaad niet gezien als een onafhankelijke “nationale” macht, maar als een instrument van de wereldrevolutie. Dit werd uiteraard reeds lang geleden veranderd door Stalin.

Trotski, die samen met Lenin tijdens zijn laatste levensjaren de zich ontwikkelende situatie met ongerustheid zag, begon de strijd tegen de bureaucratisering in de Bolsjevistische Partij en de Sovjetstaat reeds in 1923. Lenin waarschuwde voor de gevaren van degeneratie die de Sovjetstaat bedreigden.

Op de achtergrond van de groeiende reactie, nationaal en internationaal, kwam de strijd tussen de Internationalisten en de Thermidorianen in een beslissende fase. Trotski eiste samen met Lenin het herstel van de volledige democratie in de Bolsjevistische Partij en de Sovjets. Vervolgens vroeg Lenin de verwijdering van Stalin uit de positie van Algemeen Sekretaris van de partij, omdat hij het punt was waarrond de bureaucratie zich begon te kristaliseren. Na de dood van Lenin besloten Zinoviev, Kameniev en Stalin, de zogenaamde “Trojka”, zijn raad te negeren. Ze hielden de laatste aanbevelingen van Lenin verborgen en startten een campagne tegen zijn ideeën, die werden verwoord door Trotski. Aldus werd de valse legende over het “Trotskisme” uitgevonden.

Het lot van de Komintern was verbonden met het lot van de Bolsjevistische Partij van de Sovjet-Unie welke, door zijn prestige en ervaring, de dominante kracht in de Internationale was. De overgang van de politiek van de wereldrevolutie naar deze van socialisme in één land, betekende een scherpe draai naar rechts in de Komintern. In Rusland werden Zinoviev en Kameniev in de oppositie gedrongen door de anti-marxistische politiek van Stalin en gingen een alliantie met Trotski en zijn aanhangers aan. Stalin en Boecharin hadden zich steeds verzet tegen de politiek van industrialisatie van Rusland door een reeks van vijfjarenplannen. Dit laatste werd door de Linkse Oppositie onder leiding van Trotski verdedigd. Op de plenaire zitting van het Centraal Comité in april 1927 kwam Stalin dan ook naar voor met zijn fameus aforisme dat “de poging een hydro-elektrisch station te bouwen in Dnieperstroy hetzelfde zou zijn voor ons als voor een muzhik (boer) om een grammofoon te kopen in plaats van een koe.” Zelfs op het einde van 1927 tijdens de voorbereidingen voor het vijftiende Partijcongres, die tot taak had de Linkse Oppositie uit te stoten, zei Molotov herhaaldelijk : “We mogen ons niet laten verleiden tot illusies van de arme boeren over de collectivisatie van de brede massa’s. Onder de huidige omstandigheden is dat niet meer mogelijk.” Binnen Rusland werden de koelaks (vrije boeren) en de NEP-mensen, (kapitalisten in de steden) volledig vrij gelaten voor de economische ontwikkeling. Deze politiek werd uitstekend weer- gegeven door de slogan van Boecharin, gericht naar de boeren : “Verrijk uzelf” De politiek van de Komintern werd nu sterk naar rechts gedreven door de zorg van Stalin om bondgenoten te vinden om de “Sovjet-Unie te verdedigen tegen een aanval”.

De Komintern was al gereduceerd tot de rol van grenswachter. De onenigheid binnen de Bolsjevistische Partij en de Internationale flakkerde op over de kwestie van de Chinese Revolutie en de situatie in Groot-Brittannië. China werd in de periode 1925-27 overspoeld door een revolutionaire golf. De Komintern gaf er de voorkeur aan de Chinese kapitalisten en generaals te vertrouwen in plaats van te steunen op de arbeiders en de boeren voor het doorvoeren van de revolutie, in overeenstemming de politiek van Lenin in Rusland. De Chinese Communistische Partij was de enige arbeiderspartij in China en had een dominerende invloed op de arbeidersklasse. De boerenbevolking keek uit naar het voorbeeld van Rusland om haar een weg te tonen uit de eeuwenlange verdrukking door de grootgrondbezitters, door de overname van het land. Maar de Komintern weigerde koppig de weg te volgen van een onafhankelijke politiek voor de arbeidersbeweging. Een principe waarop Lenin had gehamerd als vereiste voor Communistische politiek met betrekking tot de burgerlijk-democratische en anti-imperialistische revoluties van het Oosten.

Ondertussen werd een zelfde politiek gevolgd in Groot­-Brittannië waar de massa’s een proces van intense radicalisatie ondergingen. Teneinde een interventie in de Sovjet-Unie te voorkomen, maakten de Russische vakbonden een overeenkomst met de Britse Algemene Raad van het overkoepelend vakbondsorgaan, de TUC. De tendens tot revolutionaire ontwikkelingen in Groot­-Brittannië werd weerspiegeld in het feit dat 1 miljoen leden, een kwart van het totaal aantal vakbondsleden, waren georganiseerd in de Minderheidsbeweging. Trotski voorspelde, na een analyse van de toestand in Groot-Brittannië, het uitbreken van een algemene staking. De Communistische Partij en de Communistische Internationale hadden de arbeiders moeten voorbereiden op het onvermijdelijk verraad van de vakbondsleiding aan de revolutie. In plaats daarvan zaaiden ze illusies onder de arbeiders, vooral nadat de Britse vakbondsbureaucraten een overeenkomst hadden afgesloten met de Russische vakbonden. Het prestige dat de TUC-leiders hierdoor kregen, stelde hen in staat de beweging des te beter te kunnen verraden. Na het verraad van de algemene staking door de vakbondsbureaucratie, vroeg Trotski de Russische vakbonden de relaties met de TUC te verbreken. Stalin en de Komintern weigerden dit te doen.

Nadat ze het Anglo-Russisch Comité net zolang had gebruikt als het haar goed uitkwam, verbrak de Britse vakbondsleiding meer dan een jaar na de algemene staking de betrekkingen. De Komintern huilde dat ze was verraden. Maar ondertussen was de jonge Communistische Partij van Groot-Brittannië, waarvan het ledenaantal enorm had moeten toenemen tengevolge van deze grote gebeurtenissen, verlamd en gedesorienteerd door de politiek van de Internationale. Ze was volledig gediscrediteerd en haar invloed onder de massa’s nam sterk af. Deze nieuwe nederlagen van de Internationale tengevolge van de politiek van Stalin en de bureaucratie vergrootte, op schijnbaar paradoxale wijze, de macht van diezelfde bureaucratie binnen de Sovjet-Unie. De Sovjet-massa’s raakten verder ontmoedigd en gedesillusioneerd door de nieuwe nederlagen van het inter­nationaal proletariaat. De nederlagen die een rechtstreeks gevolg waren van de politiek van Stalin en de bureaucratie, versterkten juist hun greep op de Sovjet-Unie. De “Linkse Oppositie”, geleid door Trotski, die deze ontwikkelingen correct had geanalyseerd en voorzien, werd uitgesloten uit de Bolsjevistische Partij en uit de Internationale.

Deze politiek resulteerde in het binnenland in de alarmerende groei van de sterkte en de invloed van de koelaks en van de NEP-mensen. De Sovjet-Unie stond op de rand van de catastrofe. In paniek werden Stalin en de bureaucratie gedwongen een karikatuur aan te nemen van de politiek, waarvoor Trotski en zijn medewerkers uit de partij waren gezet. De vijfjarenplannen welke Stalin zo sterk bevochten had, werden geïntroduceerd. Het is op basis van deze geplande productie dat de Sovjet- Unie haar grootste successen behaalde en waarop de Sovjet-Unie zich baseert in deze oorlog.

Ondertussen werd de panische interne draai naar links weerspiegeld in een even panische draai naar links op internationaal vlak. Stalin had zijn vingers ernstig gebrand in zijn pogingen te steunen op de kapitalistische elementen in China en zich te verzoenen met de sociaal-­democratie. Nu liet hij de Internationale scherp in de tegenovergestelde richting draaien. Met schending van de statuten hield de Internationale gedurende vier jaar geen conferentie. Nu werd er wel een bijeengeroepen, die officieel het programma van socialisme in één land opnam. Het kondigde eveneens het einde aan van de kapitalistische stabiliteit en het begin van hetgeen de “Derde Periode” werd genoemd. Deze zogenaamde “Derde Periode” werd verondersteld de voorloper te zijn van de uiteindelijke ineenstorting van het wereldkapitalisme. Tegelijkertijd werd gesteld dat de sociaaldemocratie was veranderd in “sociaal-fascisme”, volgens een eens bekende (maar nu verzwegen) theorie van Stalin. Er waren geen afspraken mogelijk met “sociaal-fascisten”, die het voornaamste gevaar vormden voor de arbeidersklasse en die bijgevolg moesten worden vernietigd.

Het was juist in deze periode dat de Grote Depressie van 1929-’33 de wereld op haar grondvesten deed wankelen. Zij trof in het bijzonder Duitsland. De Duitse arbeiders werden geteisterd door werkloosheid en armoede en de middenklassen werden geruïneerd. De Duitse werkloosheidscijfers stegen voortdurend tot ze een piek bereikten van 8 miljoen. De middenklassen die niets hadden verworven bij de revolutie van 1918 en ontgoocheld waren door het falen van de Komintern in 1923 om de macht over te nemen, zochten nu in al hun wanhoop naar andere oplossingen voor hun probleem. De fascisten, gesubsidieerd en gefinancierd door de kapitalisten, begonnen zich een massabasis op te bouwen in Duitsland. In de verkiezingen van september 1930 kregen ze bijna zes en een half miljoen stemmen achter zich.

Ondanks hun uitsluiting uit de Communistische Internationale, beschouwden Trotski en zijn volgelingen zich nog altijd als deel ervan en vroegen ze bij herhaling opnieuw toegelaten te worden tot de rangen van de Communistische Internationale. Terzelfdertijd onderwierpen ze de zelfmoordtheorie van socialisme in één land en sociaal-fascisme aan een scherpe kritiek. Ze vroegen de terugkeer naar de realistische Leninistische politiek van het Eenheidsfront als middel om de massa’s via hun eigen ervaringen te winnen voor het Communisme.

Na de overwinning van Hitler in de peilingen, luidde Trotski het alarm. In een pamflet met de titel “De Draai van de Communistische internationale – De Situatie in Duitsland”, gaf hij het startsignaal voor een campagne, die gedurende 3 jaar werd gevoerd door de Internationale Linkse Oppositie van de Komintern, zoals de trotskisten zichzelf noemden. In Duitsland, Frankrijk, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, in ver Zuid-Afrika, en in alle landen waar ze groepen hadden, voerden de trotskisten een campagne met als doel de Duitse Communistische Partij aan te zetten zelf tot een campagne over te gaan, in eenheidsfront met de sociaal-democraten, om Hitler te verhinderen aan de macht te komen.

De Duitse Communistische Partij wees deze politiek af als contra-revolutionair en “sociaal-fascistisch”, volledig volgens de rechtstreekse instructies en bevelen van Stalin en de Komintern. Ze bleven vechten tegen de sociaal-democratie als de “belangrijkste vijand” van de arbeidersklasse en argumenteerden dat er geen verschil was tussen democratie en fascisme. In september 1930, verklaarde de “Rote Fahne”, partijblad van de Duitse Communistische Partij: “De voorbije nacht was de grootste dag voor Herr Hitler, maar de zogenaamde verkiezingsoverwinning van de nazi’s betekent het begin van het einde.” Doorheen al deze jaren volgde de Komintern haar fatale levensloop. Toen Hitler in 1931 een referendum organiseerde teneinde de sociaal-democratische regering in Pruisen aan de kant te zetten, stemden de Duitse communisten met de Nazi’s mee tegen de sociaal-democraten, op aandringen van Stalin en de Komintern. In mei 1932 kloeg de Britse “Daily Worker” de Trotskisten aan voor hun politiek in Duitsland: “Het is veelbetekenend dat Trotski opkwam voor een eenheidsfront tussen de communistische en de sociaal­-democratische partijen tegen het fascisme. Er kan geen meer verscheurende en meer contra-revolutionaire klassenleidraad worden uitgegeven.”

Trotski schreef via pamfletten een dozijn artikels en manifesten, overal wendden de internationale Trotskisten elk mogelijk middel aan om de Komintern onder druk te zetten haar politiek te wijzigen. Tevergeefs echter. In januari 1933 was Hitler in staat de macht over te nemen zonder te kampen te hebben met enige georganiseerde oppositie, en dit in een land met de sterkst georganiseerde arbeidersklasse en de sterkste Communistische Partij buiten Rusland. Voor het eerst in de geschiedenis werd de reactie in staat gesteld de macht te veroveren zonder enige weerstand van de kant van de arbeidersklasse. De Duitse Communistische Partij telde 6 miljoen aanhangers, de sociaal-democratie 8 miljoen – samen vormden ze machtigste kracht in Duitsland.

Door dit verraad was de Duitse Communistische Partij voor eeuwig verdoemd. Maar de Komintern was ver van het erkennen van de aard van de catastrofe. In plaats daarvan onderschreven ze plechtig de politiek van de Duitse Communistische Partij en van de Internationale als volledig correct.

Een organisatie die niet leert uit de lessen van de geschiedenis is gedoemd te verdwijnen. Als kracht voor de creatie van het wereldsocialisme was de Communistische Internationale dood. De Internationale Linkse Oppositie scheurde er zich van af en kondigde de noodzaak aan van de opbouw van een nieuwe Internationale. Maar wat duidelijk was voor de voorhoede, die haar pogingen om de Komintern om te vormen had gestaakt, was daarom nog niet duidelijk voor de brede massa’s. Deze kunnen slechts leren uit grote gebeurtenissen. De Communistische Internationale ging tot in 1934 voort met het voeren van de rampzalige politiek. Toen de fascisten in Frankrijk, aangemoedigd door de successen van het fascisme in Oostenrijk en Duitsland, gewapende betogingen hielden voor de omverwerping van de Liberale regering en het Parlement, beval de Communistische Partij om samen met hen te betogen. Maar pas toen het gevaar van Hitler voor de Sovjet-Unie voor iedereen glashelder was, werden Stalin en de bureaucratie door paniek gegrepen.

Met een ontzettende minachting en cynisme voor de capaciteit van de Komintern als een instrument voor de wereldrevolutie, vormde Stalin haar nu openlijk om tot een instrument van de Russische buitenlandse politiek. Een organisatie die in een klassenmaatschappij ophoudt de arbeidersklasse te vertegenwoordigen, komt onver­mijdelijk onder de druk en de invloed van de burgerij. Stalin, op zoek naar bondgenoten, wendde zich tot de burgerij van Groot-Brittannië en Frankrijk. De “Volksfront”-politiek werd bovengehaald en onder­schreven op het laatste congres van de Communistische Internationale gehouden in 1935. Deze politiek van coalitie met de liberale kapitalisten was eens te meer een politiek waartegen Lenin zijn hele leven had gevochten. Het vertegenwoordigde een nieuw stadium in de degeneratie van de Komintern en de eerste arbeidersstaat, de Sovjet-Unie.

Met de opkomst van Hitler, opnieuw te danken aan Stalins politiek, werd de wurggreep van de bureaucratie op de Sovjet-Unie steeds sterker. De bureaucratische kaste stelde zich steeds meer boven de Sovjetmassa’s en vergrootte verder haar macht. Maar deze geleidelijke degeneratie kende ook kwalitatieve veranderingen. Van het totaal onvermogen iets anders voor de arbeidersklasse te bereiken dan nederlagen, evolueerde het Stalinisme tot een rem op elke arbeidersrevolutie in andere landen. De Moskouprocessen, de moorden op de oude Bolsjevieken, de zuiveringen, de moorden op en de verbanningen van tienduizenden Russische communistische arbeiders, vervolledigden de Stalinistische contrarevolutie binnen de Sovjet-Unie.

De gebeurtenissen in Frankrijk en Spanje liggen vers in het geheugen van elke revolutionair. De rol van de Komintern hierin was de voornaamste factor in het mislukken van de revolutie. Ze onthulde zichzelf als de strijdende voorhoede van de contra-revolutie. De nederlagen van de arbeidersklasse over de hele wereld leidden onvermijdelijk tot de nieuwe wereldoorlog. Ironisch genoeg werd de oorlog ingeleid door een pact tussen Hitler en Stalin. Op die manier gaf Stalin nieuwe klappen aan de arbeidersklasse van de wereld en aan de Komintern. Ze voerde opnieuw een zwenking uit en leidde een campagne voor de vrede in het belang van Hitler, met een handige vervalsing van een “revolutionaire politiek”. Zoals Trotski stelde in zijn voorspelling van het Stalin-Hitler-Pact in een artikel geschreven in maart 1933: “Het fundamentele kenmerk van de internationale politiek van Stalin in de laatste jaren was de volgende: hij handelt in de bewegingen van de arbeidersklasse, zoals hij handelde in olie, mangaan en andere goederen.” Met deze vaststelling werd geen jota overdreven. Stalin bekeek de secties van de Komintern in de verschillende landen en de vrijheidsstrijd van de onderdrukte volkeren als heel kleine veranderingen in de relaties en over­eenkomsten met de imperialistische machten.

“Wanneer hij de hulp van Frankrijk nodig heeft, onderwerpt hij het Franse proletariaat aan de radicale burgerij. Wanneer hij China tegen Japan moet steunen, onderwerpt hij het Chinese proletariaat aan de Kwomingtang. Wat zou hij doen bij een overeenkomst met Hitler ? Het is duidelijk dat Hitler de steun van Stalin niet nodig heeft om de Duitse Communistische Partij te wurgen. De onbetekende toestand waarin deze zich bevindt, werd reeds voordien verzekerd door haar volledige voorafgaande politiek. Maar het is zeer waarschijnlijk dat Stalin zou akkoord gaan met het dichtdraaien van de steunkraan voor het ondergrondse werk in Duitsland. Dat zou één van de minste concessies zijn die hij zou moeten doen en hij zou volledig bereid zijn dit ze doen.” “Men kan ook aannemen dat de luidruchtige, hysterische en holle campagne tegen het fascisme, die de Komintern de laatste vijf jaar heeft gevoerd, stilletjes zal worden afgevoerd.”

Deze politiek van Stalin en het “rottende lijk” van de Komintern verviel tot een volledige ruïne toen de nazi’s de Sovjet-Unie binnenvielen. De Komintern moest opnieuw een sterke zwaai in de omgekeerde richting maken en zichzelf omvormen tot deurmat voor Roosevelt en het Britse imperialisme. Maar met de stijgende afhankelijkheid ten opzichte van het Amerikaans en het Brit.s imperialisme steeg ook de druk van de kant van de kapitalistische “bondgenoten”. Vooral het Amerikaans imperialisme vroeg het opdoeken van de Komintern als een uiteindelijke garantie tegen het gevaar van een sociale revolutie in Europa na de val van Hitler.

De langgerekte pretentie is voorbij. Stalin ontbond de reeds gedegenereerde Komintern. Door dit te doen schaarde hij zich openlijk achter de kapitalistische contra-revolutie, wat de rest van de wereld betreft. Maar de imperialisten, die Stalin tot deze overeenkomst dwongen in ruil voor concessies van hun kant, begrepen er de gevolgen niet van.

Het kan en zal het komen van een nieuwe revolutie over de hele wereld niet verhinderen. In minder dan twee decennia sinds het begin van de degeneratie, heeft de Komintern heel wat voordelige kansen in vele landen verknald. In de komende decennia zullen veel revoluties plaatsvinden die de afbraak en de ineenstorting van het kapitalisme zullen veroorzaken. Zelfs de gewelddadige turbulente periode tussen de twee wereldoorlogen zal relatief kalm lijken in vergelijking met hetgeen ons te wachten staat. Op de achtergrond van opstanden en revoluties zal een werkelijk instrument voor de wereldrevolutie worden gecreëerd. Wat de arbeiders ontbraken in de laatste decennia, buiten Rusland, was een Bolsjevistische Arbeiderspartij en een Bolsjevistische leiding. De grote dagen van de Komintern van 1917-23 zullen opnieuw het licht zien.

De internationale groei in steun voor de ideeën van het marxisme, gebaseerd op de tradities van het Bolsjewisme, de rijke ervaring van het verleden en de lessen uit de nederlagen van de arbeidersklasse, zal de onderdrukten opnieuw leiden tot de omverwerping van het kapitalisme en naar de socialistische wereldrepubliek.

Juni 1943

> Volgende deel van deze tekst