Voorwoord op ‘De Permanente Revolutie’
Bij de uitgave van de allereerste volledige vertaling van Trotski’s ‘Permanente Revolutie’ publiceerden we onderstaande inleiding. Het boek is uiteraard verkrijgbaar via onze webshop.
De sleutelmomenten in Trotski’s leven zijn onlosmakelijk verbonden met de ideeën die hij toevoegde aan het arsenaal van het marxisme en die tot op de dag van vandaag nog steeds gelden. De theorie van de permanente revolutie, Trotski’s eerste theoretische werk, is wellicht het minst bekende en minst begrepen.
Het is eigenlijk een ontwikkeling van ideeën die Marx en Engels voorstelden na de revoluties van 1848 in Europa. Reeds in 1848 merkte Marx op dat de Duitse burgerlijke “revolutionaire democratie” niet in staat was een revolutionaire rol te spelen in de strijd tegen het feodalisme, waarmee het liever een compromis sloot uit angst voor de revolutionaire beweging van de arbeiders. Het was op dit punt dat Marx zelf de leuze van de “Permanente Revolutie” naar voor bracht.
Heel wat zelfverklaarde marxisten keken en kijken nog steeds op een schematische wijze naar Marx’ opvatting over de ontwikkeling van de samenleving. Ergens hebben ze gehoord dat het kapitalisme het feodalisme zou moeten vervangen, en dat het kapitalisme dan plaats zal maken voor het socialisme. De burgerij zou de burgerlijke revolutie in de praktijk brengen, en vervolgens pas kan de arbeidersklasse overgaan tot de socialistische revolutie.
In 1905 werd Rusland opgeschrikt door de eerste revolutionaire golf, een repetitie voor 1917. Trotski keerde terug naar Rusland zodra het begon. Hij beschreef later de grote oktoberstaking van dat jaar:
“Het waren niet het verzet van de liberale burgerij, de elementaire opstanden van de boeren of de terroristische daden van de intelligentsia, maar de stakingen van de arbeiders die het tsarisme voor het eerst op de knieën dwongen. De revolutionaire leiding van de arbeidersklasse wierp zich op als een onweerlegbaar feit… Als de jonge arbeidersklasse van Rusland zo geducht zou zijn, hoe machtig zou dan de revolutionaire macht van de arbeidersklasse van de meer ontwikkelde landen zijn!”
Gebaseerd op de ervaring van 1905, wees Trotski erop dat de wereld zich op een gecombineerde en ongelijke manier ontwikkelt in het tijdperk van het imperialisme. Het tsarisme zou onder druk van het Westen niet wachten, zei hij, op de stapsgewijze ontwikkeling van de industrie, maar zou beginnen met de bouw van gigantische fabrieken. Naarmate minder technisch ontwikkelde samenlevingen zich verder ontwikkelen, zullen ze vandaag de telegraaf niet opnieuw uitvinden, maar reeds gemaakte smartphones kopen.
De nationale burgerij van de onderontwikkelde landen, met inbegrip van Rusland, is sterk gebonden aan ‘imperialistische patroons’ en is zelf te zwak en te laf om te handelen als een onafhankelijke progressieve kracht en om zo de taken van de burgerlijke revolutie op te lossen. Dit in tegenstelling tot de klassieke burgerlijke revoluties, zoals in Engeland (1642-1651) en Frankrijk (1789-1794). In deze situatie moet de arbeidersklasse zich aan het hoofd van de strijd voor democratische rechten plaatsen en tegelijkertijd, als onderdeel van deze strijd, opkomen voor de socialistische transformatie van de samenleving.
De liberaal Pavel Miljoekov, toenmalig leider van de kadettenpartij, vond een dergelijk programma afschuwelijk. Hij was het die als eerste over “Trotskisten” sprak.
Trotski voorzag met zijn theorie van de permanente revolutie nochtans de manier waarop de revolutie zich in 1917 zou ontwikkelen. Zijn aanpak is vandaag nog steeds geldig in Latijns-Amerika, Azië en Afrika, maar ook in Rusland, Oekraïne en Kazachstan. Deze benadering wordt nochtans niet geaccepteerd door heel wat activisten die zichzelf marxist noemen. Steun voor de ‘nationaal georiënteerde burgerij’ is lange tijd het onderscheidende kenmerk geweest tussen marxisten enerzijds en communisten met stalinistische wortels anderzijds. Zelfs vandaag stellen de ‘communistische’ partijen in heel wat landen dat hun hoofdtaak de uitbouw van een ontwikkelde kapitalistische samenleving is, waarbij de strijd voor het socialisme uitgesteld wordt naar een verre toekomst.
Wat waren de meningsverschillen tussen Trotski en Lenin en wat waren ze niet?
Zowel Trotski als Lenin stelden op basis van de ervaring van 1905 dat alleen een alliantie van arbeiders en boeren de kapitalistische democratische revolutie zou kunnen doorvoeren. Ze waren het eens dat de burgerij niet in staat was om de taken van de burgerlijke revolutie door te voeren. Trotski stelde dat de arbeidersklasse de leidende rol moest nemen in de revolutie en daarbij de massa’s op het platteland met zich zou meetrekken. Lenin liet de exacte relatie tussen de arbeidersklasse en de massa’s op het platteland open. Hij sprak over de “democratische heerschappij van de arbeidersklasse en de boeren.” Trotski daarentegen stelde dat de boeren historisch gezien nooit een onafhankelijke rol hadden gespeeld. Ze moeten geleid worden door één van de twee andere grote klassen in de maatschappij: de burgerij of de arbeidersklasse. Trotski stelde dat een revolutie in Rusland zich wellicht zou ontwikkelen als een gecombineerde beweging van de werkenden in de steden en een massale opstand op het platteland.
Beiden waren het eens over de fundamentele problemen van de revolutie:
– de contrarevolutionaire rol van de kapitalistische klasse;
– de noodzaak voor de arbeiders en boeren om de democratische revolutie verder te voeren;
– de internationale betekenis van de revolutie enz.
De verschillen ontstonden uit Lenins karakterisering van de revolutionair-democratische regering die de taken van de revolutie zou doorvoeren als de “democratische heerschappij van de arbeidersklasse en de boerenstand.” Trotski bekritiseerde deze formulering vanwege zijn vaagheid, omdat het niet duidelijk maakte welke klasse de heerschappij zou uitoefenen. Lenins vaagheid was opzet. Hij was niet bereid op voorhand te zeggen welke vorm de revolutionaire heerschappij zou aannemen. Hij sloot zelfs de mogelijkheid niet uit dat de boeren binnen de coalitie zouden overheersen.
Alle theorieën over de aard van de Russische revolutie die de marxisten voor 1917 verkondigden, waren natuurlijk van min of meer algemene en voorwaardelijke aard. Het waren geen blauwdrukken of astrologische voorspellingen, maar verwachtingen die bedoeld waren om de beweging te voorzien van een leidraad tot actie, een perspectief. Dat is de fundamentele taak van de marxistische theorie.
De juistheid of onjuistheid van deze theorieën kan niet gemeten worden door een onderzoek van de polemieken van 1905, maar enkel in het licht van wat echt gebeurde. Friedrich Engels was dol op het spreekwoord “The proof of pudding is in the eating” (de praktijk zal het moeten uitwijzen), terwijl Lenin vaak de woorden van Goethe citeerde: “Alle theorie, beste vriend, is grijs, maar de gouden levensboom wordt altijd groen.” Voor een marxist kan het bewijs voor een revolutionaire theorie alleen de ervaring van de revolutie zelf zijn.
De ervaring van 1917 bevestigde de verwachting van Lenin en Trotski over de contrarevolutionaire rol van de kapitalistische klasse, zoals die zich in de daden van de Voorlopige Regering die na de Februarirevolutie aan de macht kwam, manifesteerde. Het is kenmerkend voor hun grote begrip van de marxistische methode dat Lenin als Trotski onafhankelijk van elkaar onmiddellijk de betekenis van het Kerenski-regime begrepen en de houding die de arbeiders er tegenover moesten aannemen. Lenin in Zwitserland en Trotski in New York kwamen gelijktijdig tot dezelfde conclusie, met name de noodzaak van onverzettelijke oppositie tegen de burgerlijke Voorlopige Regering en de omverwerping ervan door de arbeidersklasse.
Voor heel wat oude Bolsjewieken was het standpunt van Lenin controversieel. Toen hij zijn beroemde Aprilstellingen aan de partij voorlegde, botste dit op sterke weerstand. Zo schreef Kamenev in de Pravda: “Wat Lenins algemene schema betreft, lijkt het onaanvaardbaar, aangezien het uitgaat van de veronderstelling dat de burgerlijke revolutie afgelopen is en rekent op de onmiddellijke transformatie van de revolutie in een socialistische revolutie.” Uiteindelijk wist Lenin de Bolsjewistische partij te overtuigen. De Oktoberrevolutie bevestigde de theorie van de permanente revolutie.
Tussen februari en oktober 1917 was er een complete overeenstemming tussen Lenin en Trotski over hoe de revolutie succesvol zou zijn. De werkenden moesten de macht nemen, hierin gesteund door de massa’s op het platteland. De werkenden zouden de taken van de burgerlijke democratische revolutie doorvoeren en verder gaan met socialistische maatregelen. Dit zou bovendien een vonk zijn voor de wereldrevolutie. Om de verworvenheden van de revolutie veilig te stellen, was er uitbreiding nodig naar het ontwikkelde westen om de basis te leggen voor een ontwikkeling in socialistische richting.
Stalinisme versus marxisme
Vanaf midden jaren 1920 domineerde een bureaucratische elite onder leiding van Stalin de Sovjet-Unie. Dit was het gevolg van het geïsoleerd blijven van de revolutie in een industrieel en cultureel achtergebleven land. Na de burgeroorlog, die een groot deel van de arbeidersklasse en zeker van de meest bewuste arbeiders het leven kostte, en de mislukking van de revolutionaire bewegingen in West-Europa – bij gebrek aan voldoende sterke bolsjewistische partijen die het revolutionaire potentieel wisten te benutten – drong de oude laag van functionarissen van onder het tsarisme zich opnieuw op in het bestuur van het land. Het is op deze conservatieve laag dat Stalin zijn macht vestigde.
Het isolement van de Sovjet-Unie en het terugdringen van de revolutionaire verworvenheden werd in verschillende ‘theorieën’ gegoten: van het ‘socialisme in één land’ tot de ‘tweestadiatheorie’. Die laatste stelt dat de ‘anti-imperialistische burgerij’ in onderontwikkelde landen een progressieve rol te spelen heeft in de kapitalistische ontwikkeling die noodzakelijk zou zijn om socialistische verandering mogelijk te maken. Deze theorieën hebben niets met het marxisme gemeen. Het leidde tot vreselijke nederlagen, onder meer in de Chinese revolutie van 1925-27.
Permanente Revolutie
Dit boek bundelt zowel ‘Resultaten en vooruitzichten’ als ‘De Permanente Revolutie’. Het eerste werk was de eerste uitwerking van de theorie van de permanente revolutie na de ervaring van 1905. Het tweede was een antwoord op de opkomende stalinistische verdraaiingen van het marxisme. Deze hadden ook een effect op delen van de Linkse Oppositie. Trotski antwoordt vooral op Radek die van de Linkse Oppositie overging naar het stalinisme en daartoe publiekelijk afstand moest nemen van de theorie van de permanente revolutie. “Radek is mij lief, maar de waarheid is mij liever,” schrijft Trotski. Niet dat de stalinistische bocht van Radek hem veel opleverde: in 1936 werd hij in de Moskouse processen veroordeeld tot 10 jaar dwangarbeid en in 1939 werd hij in een werkkamp vermoord.
Het boek weerlegt de stalinistische verdraaiingen, maar is vooral gefocust op een verduidelijking over hoe socialistische verandering kan bereikt worden in (neo-)koloniale landen of landen waar het kapitalisme minder ontwikkeld is. Het doel is om activisten inzichten aan te reiken waarmee ze sterker staan in de zo noodzakelijke strijd voor maatschappijverandering.
Marxisme.be is trots dat het de eerste Nederlandse vertaling van ‘De Permanente Revolutie’ kan publiceren. Eerder brachten we de eerste vertaling van ‘De Verraden Revolutie’ uit, het boek waarin Trotski uitlegt wat er fout liep in de Sovjet-Unie en hoe het stalinisme kon ontwikkelen. We publiceerden ook een nieuwe uitgave van Trotski’s monumentale ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’, een bundeling van zijn teksten over het fascisme en de jaren 1930 in ‘Fascisme: wat het is en hoe het te bestrijden’ en kortere teksten zoals ‘Het Overgangsprogramma’ en ‘Lessen van Oktober’. Met deze uitgave van ‘De Permanente Revolutie’ zetten we een nieuwe stap in het beschikbaar maken van het werk van Trotski in het Nederlands.
