Ecologie: een nieuw thema voor marxisten?
Reeds in de 19e eeuw stelden Marx en Engels dat het een vals probleem is om technologie tegenover ecologie te plaatsen of om de strijd voor het leefmilieu los te zien van de maatschappelijke verhoudingen. Friedrich Engels stelde bijvoorbeeld dat het in de natuur van deze samenleving ligt om bij de productie enkel rekening te houden met de onmiddellijk tastbare resultaten. Marx en Engels stelden dat de kapitalistische industrie, en dus niet de industrialisatie op zich, de ware verantwoordelijke is voor de aftakeling van het milieu.
De kortetermijn belangen van de minderheid die de productiemiddelen bezit en de samenleving controleert, gaan in tegen de belangen van de arbeiders en hun gezinnen in het algemeen, onder meer op het vlak van ons leefmilieu.
Marx nam het voorbeeld van de landbouw (nog voor het massaal gebruik van pesticiden) om te stellen dat de kapitalistische productie gericht op onmiddellijke winsten, ingaat tegen de logica van de landbouw die moet vertrekken van de permanente behoeften van de menselijke generaties. Marx stelde: “Iedere vooruitgang van de kapitalistische landbouw is niet alleen een vooruitgang in de kunst de arbeiders te beroven, maar tegelijk in de kunst van het beroven van de bodem. Iedere vooruitgang in het vergroten van de vruchtbaarheid van de bodem gedurende een bepaalde tijd is tevens een vooruitgang in het verwoesten van de blijvende bronnen van deze vruchtbaarheid.” (Het Kapitaal, deel 1, hoofdstuk 13)
Engels stelde in zijn werk “De dialectiek van de natuur” onder meer dat de mens de natuur niet domineert als een buitenstaander, maar dat iedere controle op de natuur verbonden is aan onze kennis van het functioneren van de natuur. We leren iedere dag meer aspecten van de natuur kennen alsook meer effecten van onze eigen interventies. Engels waarschuwde tegelijk ook dat het voor een oplossing niet volstaat om onze kennis over de natuur uit te breiden, maar dat het kapitalistische productiesysteem en haar sociale ordening moeten worden omvergeworpen. “De winsten die uit de verkoop worden gehaald zijn de enige en unieke drijfveer van een kapitalist (…) die zich niets aantrekt van wat er nadien met de goederen of de aanschaffer van die goederen gebeurt. Hetzelfde geldt tevens voor de impact op de natuur.”
Zowel Marx als Engels stelden dat de industriële samenleving en de natuur niet tegenover elkaar staan. Maar de industriële productie moet bewust georganiseerd worden en gepland in het belang van de meerderheid van de bevolking. Enkel dan kan een einde gemaakt worden aan verspillingen en de winstlogica die zich beperkt tot kortetermijn belangen van een minderheid. Er is nood aan een fundamentele verandering van de samenleving. Pogingen om beperkte veranderingen door te voeren op slechts één terrein, is als het bestrijden van een kanker met aspirines.
De Sovjetunie en China
Als we de noodzaak naar voor brengen om te breken met het kapitalisme om zo de milieuproblemen aan te pakken, komt wel eens het argument dat de vervuiling in de vroegere Sovjetunie en China niet bepaald minnetjes was of is. Tsjernobyl lag uiteindelijk in de Sovjetunie… Het klopt dat de stalinistische bureaucratie in de Sovjetunie amper rekening hield met het leefmilieu. Vandaag leeft een vijfde van de Russische bevolking in ecologisch sterk aangetaste regio’s waar er gezondheidsgevaren zijn. Voor een derde van het Chinese grondgebied is zure regen een realiteit.
Wij denken dat het “socialisme” dat in deze landen werd toegepast, slechts een karikatuur was van socialisme. Er was een bureaucratie die over alles besliste, terwijl een geplande economie arbeidersdemocratie nodig heeft zoals een lichaam zuurstof nodig heeft. De dictatuur van de bureaucratie in deze landen heeft niet alleen gevolgen gehad op het vlak van repressie, het heeft ook geleid tot ernstige ecologische schade die voelbaar zal zijn voor de komende generaties. Bovendien heeft de herinvoering van het kapitalisme in Rusland of het versterken van de kapitalistische elementen in China die situatie niet bepaald verbeterd.