Congolese verkiezingen: “een gigantische puinhoop”

In de Democratische Republiek Congo vond een gigantische verkiezingsreeks plaats. De nadruk lag op de presidents- en parlementsverkiezingen, maar er waren ook verkiezingen voor de provinciale en lokale niveaus. Het verlies aan invloed van de Kabila-kliek op de politieke instellingen werd bevestigd, maar vooral de machtstoename van de entourage van de huidige president.

Een context van algemene crisis en veiligheidscrisis in het oosten

Voor veel waarnemers van het Congolese politieke leven waren deze verkiezingen een test voor de “Congolese instellingen” die er volgens hen de vorige keer in geslaagd waren om de eerste vreedzame politieke overgang in de geschiedenis van het land te verzekeren. Ondanks groteske verkiezingsfraude werd de machtsovername door Félix Tshisekedi toen aanvaard door de ‘internationale gemeenschap’. De machtsdeling tussen Kabila en Tshisekedi was een compromis dat de relatieve stabiliteit van dit geostrategisch belangrijke land verzekerde. Aan de andere kant werd Fatshi (hoe Félix-Antoine Tshisekedi kort genoemd wordt) door de Europese Unie en de Verenigde Staten beschouwd als de veiligste optie voor de internationale betrekkingen van het land.

Democratische rechten staan niet los van sociale rechten. Een samenleving met grote ongelijkheid is niet in staat om collectieve of individuele democratische rechten te garanderen. Op dezelfde manier is een democratische samenleving pas echt democratisch als degenen die de rijkdom produceren beslissen hoe ze die rijkdom gebruiken om in sociale behoeften te voorzien.

Vanuit dit oogpunt kan het hele verkiezingsproces als ondemocratisch worden bestempeld, niet vanwege het verkiezingsproces zelf, maar omdat de Congolese samenleving als geheel gekenmerkt blijft door een algemene crisis waarin armoede, werkloosheid, gebrek aan toegang tot gezondheidszorg en onveiligheid het dagelijks leven van de meerderheid van de bevolking bepalen.

De uitslag van de verkiezingen

Op 20 december 2023 gingen meer dan 40 miljoen mensen naar de stembus in meer dan 75.000 stembureaus. Vanwege de veiligheidssituatie of logistieke problemen konden sommige regio’s niet stemmen. Er waren 100.000 kandidaten en 70 verschillende partijen en coalities.

In “De klassenstrijd in Frankrijk” (1850) wees Karl Marx al op een van de fundamentele tegenstrijdigheden van burgerlijke democratieën van het presidentiële type: aan de ene kant brengt het hele electoraat zijn stem uit op een persoon die de uitvoerende macht heeft en aan de andere kant wordt ditzelfde electoraat verdeeld over 500 afgevaardigden. Dit is de kern van de institutionele crisis. Tshisekedi baseerde zijn machtspositie op een frauduleus verkiezingscompromis met de voormalige heersende kliek en loste deze tegenstrijdigheid op door zijn presidentiële meerderheid in het parlement letterlijk af te kopen. Hierdoor kon hij nu de verkiezingen organiseren zonder geconfronteerd te worden met een echte oppositie die georganiseerd was om zich tegen hem te verzetten.

De resultaten van de presidentsverkiezingen die door de CENI (Onafhankelijke Nationale Kiescommissie) werden bekendgemaakt, gaven Tshisekedi de overwinning met 73,47% van de stemmen. Moise Katumbi behaalde 18,08%, Martin Fayulu 4,92% en de andere kandidaten, waaronder Nobelprijswinnaar Denis Mukwege, bekend om zijn inzet in de strijd tegen genitale verminking, hadden minder dan 1%.

Deze resultaten werden aangevochten door de oppositie, die opriep tot een betoging die verboden en onderdrukt werd. Het hele verkiezingsproces werd gekenmerkt door fraude, onregelmatigheden en logistieke problemen. De mensen die massaal gingen stemmen moesten enorme moed en geduld opbrengen om de stembureaus te bereiken. Dit toont ondubbelzinnig aan dat er, ondanks de moeilijke situatie waarin de bevolking zich bevindt, echte steun is voor de overwinning die behaald is in de strijd tegen de derde termijn van Kabila.

De overwinning van Tshisekedi werd om twee redenen verwacht. Ten eerste had hij zijn parlementaire meerderheid gekocht en Denis Kadima, een naaste medewerker van hem, aan het hoofd van de CENI benoemd. De benoeming van het hoofd van de CENI werd geratificeerd door de 8 religieuze strekkingen. Twee van hen onthielden zich van stemming: de katholieke kerk en de belangrijkste protestantse federatie.

Denis Kadima heeft er natuurlijk alles aan gedaan om zijn bondgenoot te bevoordelen. Een Duitse NGO bestudeerde het hele verkiezingsproces onder auspiciën van de CENI en de conclusies zijn veelzeggend. De kiescommissie was gehuld in geheimzinnigheid en er waren sterke vermoedens dat het een belang had. De regering beweert meer dan 1 miljard dollar te hebben betaald om de verkiezingen te organiseren. CENI beweert 930 miljoen te hebben ontvangen. 161 miljoen is verdwenen. Bovendien verliepen de geldtransfers via commerciële banken en niet via de centrale bank, waardoor er geen controle mogelijk is. (Lalibre.Be, Elections en RDC: les dépenses de la Ceni congolaise passées à la loupe, Hubert Leclerq, 9 janvier 2024.)

Dit kolossale budget kan worden verklaard door de grootte van het land en de logistieke problemen die worden veroorzaakt door de slechte infrastructuur. Maar noch dit, noch de toename van het aantal CENI-medewerkers verhinderde dat er problemen ontstonden op de dag zelf. De verkiezingen moesten hierdoor verlengd worden. Bovendien werden 82 parlementsverkiezingen geannuleerd na ernstige onregelmatigheden.

De tweede reden waarom er zo reikhalzend werd uitgekeken naar de verkiezing van Tshisekedi lag niet in de kracht of relevantie van het programma van de kandidaat, maar in de zwakte van de oppositie. Fatshi nam de leiding over van de UDPS, een van de best gestructureerde partijen in de Congolese politiek. Destijds had zijn vader, Etienne, gebroken met de MPR van Mobutu, de voormalige enige partij van de dictatuur die hij had helpen oprichten. Hij wierp zich op als de “eeuwige tegenstander” van Mobutu, Kabila senior en daarna Kabila junior. Dit droeg bij aan de politieke geloofwaardigheid van zijn fractie, een organisatie die in 2022 haar 40e verjaardag vierde. De UDPS heeft ook afdelingen in verschillende landen waar de Congolese diaspora aanwezig is.

Ten slotte heeft Tshisekedi niet geaarzeld om een verdeel-en-heerspolitiek te voeren. Hij voerde een herziening van de kiesdistricten op provinciaal niveau door om zijn belangrijkste tegenstander, Katumbi, te verzwakken. Hij heeft de elites van zijn gemeenschap bevoordeeld om hun steun te winnen. Hij heeft ook de autonomie van de provincies beperkt om de centralisatie van de macht te vergroten.

De katholieke en protestantse kerken, die 24.000 waarnemers inzetten, constateerden onregelmatigheden maar trokken de overwinning van Tshisekedi niet in twijfel, ook al is het cijfer van 73,47% niet geloofwaardig.

Tshisekedi’s staat van dienst

Op 21 december 2023 maakte het IMF een beoordeling van het programma dat voor Congo was opgezet: “De prestaties in het kader van het programma waren over het algemeen bevredigend, maar de structurele hervormingen hebben vertraging opgelopen. De autoriteiten hebben krachtdadige corrigerende maatregelen genomen om iets te doen aan de niet-naleving van de prestatiecriteria met betrekking tot de begrotingssituatie en het beheer van de schulden, waarvoor ontheffingen zijn verleend. Twee structurele ijkpunten, die gericht zijn op het vergroten van de transparantie, het verhogen van de belastinginkomsten en het verbeteren van het beheer van de overheidsinvesteringen, zijn met vertraging gehaald, terwijl er inspanningen worden geleverd om een betere uitvoering van de sociale uitgaven te ondersteunen.”

Het is duidelijk dat Tshisekedi de voorkeur kreeg van de internationale instellingen in het Bretton Woods kamp (genoemd naar de Bretton Woods conferentie in 1944 die het internationale financiële systeem na de Tweede Wereldoorlog in kaart bracht). Maar dit sussende commentaar strookt totaal niet met het leven van miljoenen Congolezen. Het is hier niet mogelijk om een volledige analyse te geven van de vooruitzichten voor de DRC, maar enkele elementen uit de staat van dienst van Tshisekedi zijn interessant.

De belangrijkste maatregel van zijn vijfjarig mandaat was de invoering van gratis verplicht basisonderwijs, een maatregel die onder Kabila was goedgekeurd. De invoering ervan in de afgelopen vijf jaar heeft zeker bijgedragen aan het electorale succes van Tshisekedi, ondanks de moeilijkheden: grote klassen, niet-betaling van personeel, slechte infrastructuur, gevaarlijke veiligheidssituatie (met 7 miljoen ontheemden in het land). Bovendien verhinderen massale armoede en ongelijkheid dat onderwijs zijn rol kan spelen als vehikel voor sociale emancipatie.

Daarnaast is ook het defensiebudget verhoogd en is er een massale rekrutering van jonge soldaten. Dit heeft grote gevolgen voor de staatsbegroting. Bovendien heeft de veiligheid duidelijk gefaald. In het oosten waren er bij de start van het bewind van Fatshi naar schatting 121 gewapende groepen actief. Vandaag zijn het er naar schatting twee keer zoveel of meer.

Ondanks de aanzienlijke groei in absolute cijfers (6,8% in 2023 volgens de Wereldbank), creëert het geen jobs en lost het geen problemen op voor de massa. De staatsbegroting is gegroeid van 5,7 miljard euro naar 16 miljard euro, maar dit is voornamelijk te wijten aan de stijging van de grondstofprijzen en de mijnbouwindustrie. Het IMF schat de inflatie op 22% en de waardevermindering van de Congolese frank op 15%.

Welke uitweg voor de sociale meerderheid?

De verkiezingen hebben bevestigd dat de politieke familie die het land bestuurt inderdaad is veranderd. Maar voor de rest is de situatie voor de sociale meerderheid niet veranderd. In haar communiqué na de verkiezingen roept de beweging La Lucha op tot het aftreden van de hele CENI en de volledige nietigverklaring van de verkiezingen als er ernstige onregelmatigheden worden geconstateerd. Het prijst ook de toewijding van de Congolese bevolking aan het verkiezingsproces.

Het verdedigen van de verworvenheden in de strijd tegen het derde mandaat is essentieel. Maar het is niet genoeg. In veel West-Afrikaanse landen die een relatieve institutionele stabiliteit kenden, nemen de politieke crises en staatsgrepen toe. Dit is het resultaat van de regimecrisis die uiteindelijk het gevolg is van de meervoudige crises van het kapitalisme. In deze regio’s brokkelen de illusies over democratie af, niet omdat mensen niet gehecht zijn aan hun democratische rechten, maar omdat het politieke regime de problemen van de sociale meerderheid niet heeft opgelost. Het resulterende sociale protest heeft in verschillende staten geleid tot militaire staatsgrepen of pogingen daartoe.

Een van de elementen die cruciaal zullen zijn in Congo en in de regio is de wederopbouw van onafhankelijke organisaties zodat de sociale meerderheid haar belangen kan verdedigen.