¡Ya Basta! 30 jaar na de opstand van de Zapatisten in Mexico
Dertig jaar geleden, op 1 januari 1994, kwam het Zapatistische Leger voor Nationale Bevrijding (EZLN) in opstand in de deelstaat Chiapas en riep “Ya basta!” (Genoeg is genoeg). Op deze manier stelden honderden inheemse Maya’s, Tzotzil en Tzeltal de armoede, honger en ellende aan de kaak in een van de armste staten van het land. Na de val van de Berlijnse Muur, de mislukking van het stalinisme, de ontbinding van het Oostblok en de aftocht van de Centraal-Amerikaanse guerrilla’s, verrasten duizenden gewapende inheemse mensen in het zuidoosten van Mexico de wereld en werden ze een referentie voor miljoenen jongeren, vrouwen en arbeiders die niet capituleerden voor het zogenaamde “einde van de geschiedenis” en die de strijd voor de radicale transformatie van de samenleving niet afzwoeren.
Chiapas: 500 jaar aanhoudende armoede, ellende en geweld
“Wij zijn een product van 500 jaar strijd: eerst tegen de slavernij, dan tijdens de onafhankelijkheidsoorlog tegen Spanje onder leiding, dan om te voorkomen dat we werden opgeslokt door het Noord-Amerikaanse imperialisme, dan om onze grondwet af te kondigen en het Franse rijk van ons grondgebied te verdrijven, en later ontzegde de dictatuur van Porfirio Diaz ons de rechtvaardige toepassing van de wetten en kwam het volk in opstand en kwamen leiders als Villa en Zapata naar voren, arme mannen net als wij. Ons is de meest elementaire voorbereiding ontzegd zodat ze ons als kanonnenvoer kunnen gebruiken en de rijkdommen van ons land kunnen plunderen. Het kan ze niet schelen dat we niets hebben, helemaal niets, zelfs geen dak boven ons hoofd, geen land, geen werk, geen gezondheidszorg, geen eten en geen onderwijs. Noch zijn we in staat om vrij en democratisch onze politieke vertegenwoordigers te kiezen, noch is er onafhankelijkheid van buitenlanders, noch is er vrede noch gerechtigheid voor onszelf en onze kinderen.”Eerste Verklaring van de Lacandon jungle
Zo begint de Verklaring van de jungle van Lacandon, waarmee het EZLN de hoofdoorzaken van zijn opstand bekendmaakt en het volk van Mexico oproept zich aan te sluiten tegen de “kliek van verraders die de meest conservatieve en verraderlijke groepen vertegenwoordigen.” De oproep en de karakterisering van de situatie in het zuidoosten was niet retorisch, want sinds de stichting van het onafhankelijke Mexico had het zuiden van het land te kampen met achterstand en sociale ellende. Alleen al aan het einde van de jaren 1990 leden in de staten Chiapas, Guerrero en Oaxaca in totaal 4 miljoen mensen honger. In deze periode leefden er in de regio 53,3 miljoen mensen in armoede en 11,5 miljoen in extreme armoede, volgens gegevens van CONEVAL. Het kindersterftecijfer was en is nog steeds een van de hoogste van het land, net als het aantal sterfgevallen als gevolg van geweld en georganiseerde misdaad. In 1993 leefde meer dan 75% van de bevolking in Chiapas in armoede. Het kwetsbaarst waren en zijn de inheemse en boerengemeenschappen in de regio. Deze gemeenschappen werden historisch uitgebuit en onderdrukt sinds de tijd van de koloniale verovering en erna onder het onafhankelijke Mexico.
Naast het in de steek laten van de inheemse gemeenschappen, discrimineerde de Mexicaanse staat hen ook op etnische en taalkundige gronden. Tsotsil, Chol, Maya en andere talen van de regio werden systematisch gemarginaliseerd, zowel door de taalcampagnes om het Spaans te promoten als door die taal te gebruiken als exclusieve taal voor het openbaren leven in het onderwijs en op de werkvloer. Chiapas, waar 30% van de bevolking inheems is en waar de meerderheid van de bevolking in de hooglanden en de jungle woont, heeft te maken met de hoogste percentages etnische haatmisdrijven. Eeuwenlang bevonden de inheemse gemeenschappen, afgesneden van de stedelijke centra, zich in ellendige omstandigheden door een gebrek aan middelen en basisdiensten van de staat, zoals gezondheidszorg, water, onderwijs, huisvesting en voedsel.
Terwijl de omstandigheden van ellende verslechterden, tekende de regering van Carlos Salinas de Gortari in 1992 de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) tussen Mexico, de Verenigde Staten en Canada. Het verdrag, dat als doel had om de handel tussen deze landen te liberaliseren, zette de deur open voor meer ongelijkheid in de regio, terwijl het de diefstal van land en de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen door buitenlandse bedrijven aanmoedigde. De landonteigening in Chiapas nam toe en kreeg in de jaren 1990 de steun van het Mexicaanse leger en paramilitaire groepen onder leiding van de militaire gouverneur Absalón Castellanos. Deze gouverneur volgde een lange PRI-traditie (PRI was de toenmalige heersende partij) van overheids- en militaire aanwezigheid in de regio.
De oorsprong van het EZLN
In deze context ontwikkelde het EZLN zich aan het einde van de jaren 1980. Het werd voorafgegaan door de Fuerzas de Liberación Nacional (Nationale Strijdkrachten voor de Bevrijding) – een zelfbenoemde marxistische organisatie die in 1969 werd opgericht, geïnspireerd door de Cubaanse revolutie en die streefde naar het organiseren van een guerrillabeweging voor de opbouw van het socialisme in Mexico. In de jaren zeventig werd de organisatie echter abrupt vervolgd en werd haar structuur volledig geliquideerd door de repressie van de Mexicaanse staat en zijn inlichtingendiensten.
In 1983 slaagde het FLN erin om zijn activistenbasis te reorganiseren onder een boeren- en inheemse massa die genoeg had van de situatie en zich vestigde in de landelijke gebieden van Chiapas om zijn activiteiten voort te zetten. De overlevende leiding van de FLN besloot de strijd voor het socialisme te heroriënteren en haar programma en structuur aan te passen aan de nieuwe omstandigheden die ontstonden door de nederlaag van het stalinistische blok en de terugtrekking van de marxistische krachten op internationaal niveau. Zo ontwikkelde de organisatie zich onder de naam Zapatistisch Leger voor Nationale Bevrijding. Andere ideeën beïnvloedden de heroriëntatie van het programma van het EZLN, zoals de bevrijdingstheologie, een politiek-religieuze beweging in Midden-Amerika, en de sociale doctrine van de katholieke kerk met de bisschop van San Cristobal de las Casas, Samuel Ruiz Garcia.
In 1993 werd het Revolutionaire Inheemse Clandestiene Comité opgericht als leidend orgaan, bestaande uit mestiezen (mensen met gemengde inheemse en Europese voorouders) en inheemse boeren. Decennialang rekruteerden ze nieuwe strijders, vormden ze zones die bestuurd en bevoorraad werden door de leiding van de opstandelingen en organiseerden ze de inheemse volkeren politiek onder het bevel van een militaire structuur.
De dag van de opstand
Op 1 januari 1994, de dag dat het Noord-Amerikaanse Vrijhandelsakkoord (NAFTA) van kracht werd, kwam het EZLN in opstand. Het eiste het herstel van de eigendomsrechten op het land dat van de inheemse gemeenschappen was afgepakt, een betere verdeling van de rijkdom en de deelname van de verschillende etnische groepen aan de organisatie van de staat Chiapas en de rest van het land. Plaatsen als San Cristóbal de las Casas, Altamirano, Las Margaritas en Ocosingo vormden het centrum van de opstand. De verdienste van de Zapatisten is dat ze een volksopstand organiseerden die een antikapitalistisch alternatief voorstelde, in een tijd waarin het marxisme en socialisme hun kracht hadden verloren onder de arbeidersklasse door de fouten en verschrikkingen van het stalinisme.
In die begindagen werd de “Verklaring van de Lacandon Jungle” uitgebracht, een programma van historische eisen tegen de 500 jaar ellende en landonteigening die met de ondertekening van NAFTA nog was toegenomen.
“Ons pad kwam voort uit de onmogelijkheid om vreedzaam te strijden voor onze elementaire rechten als mensen.”Tweede Verklaring, 1994
“Onze strijd kwam er om onszelf te laten horen, en de slechte regering schreeuwt arrogant en sluit zijn oren met zijn kanonnen (…) Huisvesting, land, werk, voedsel, onderwijs, onafhankelijkheid, democratie, vrijheid, rechtvaardigheid en vrede. Dit waren onze slogans tijdens de opstand van 1994. Dit waren onze eisen tijdens die lange nacht van 500 jaar. Dit zijn, vandaag, onze behoeften.”Derde Verklaring, 1996
In de dagen na de opstand begon de Mexicaanse regering een korte burgeroorlog in Chiapas. Ze gaf toestemming om 70.000 militairen naar de opstandige gebieden te sturen om de opstand de kop in te drukken. Een week lang vermoordde het leger op brute wijze burgers en opstandelingen. De opstand leek op sterven na dood. Maar 12 dagen na de oorlog mobiliseerden vakbonden, linkse partijen, jongeren en studenten zich in Mexico-Stad om te protesteren tegen de belegering van de Zapatisten. De protesten, geleid door miljoenen jongeren en arbeiders, dwongen de regering Salinas de Gortari om de oorlog te beëindigen en te onderhandelen over vrede met de opstandelingen. Na twee jaar onderhandelen sloot de Mexicaanse regering op 16 februari 1996 vrede met het EZLN door middel van de San Andres Akkoorden, die het bestaan van autonome zones, bestuurd door de Zapatisten, de teruggave van land en wetgevende hervormingen ten gunste van de inheemse bevolking mogelijk maakten. De akkoorden van San Andres zijn niet in hun geheel zijn uitgevoerd, waardoor de situatie van de Zapatisten er verder op achteruit ging.
De jaren van verzet
Jaren na de opstand, en met de ondertekening van de San Andres Akkoorden, bevorderde het EZLN de vorming van autonome Zapatista gemeenschappen onder de naam “Caracoles” (2003) en vormde nieuwe bestuurlijke structuren onder de naam “Juntas de Buen Gobierno” (Goed Bestuur Raden). De gemeenschappen vervulden de rol die de Mexicaanse staat niet aan de gemeenschappen toekende op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, werk en voedsel voor de lokale bevolking. De gemeenschappen werden het centrum van politieke invloed van het Zapatisme op internationaal niveau en ontvingen bezoeken van intellectuelen en linkse politici die verbaasd waren over de organisatorische ervaringen van het EZLN.
Uiteindelijk maakten het gebrek aan materiële middelen en het isolement van de strijd het EZLN en de Caracoles makkelijke slachtoffers van onderdrukking door de Mexicaanse staat. Het leger begon een uitroeiingscampagne en dwong de opstandelingen om op ongelijke voet te onderhandelen. Kort nadat de akkoorden van San Andres waren ondertekend, werden ze genegeerd door president Ernesto Zedillo. Een beleid van omsingeling en belegering, georganiseerd door de federale en lokale overheden met de steun van landeigenaren en veeboeren, leidde tot de reorganisatie van paramilitaire troepen, de al bestaande Witte Garde, die door het leger zelf werden getraind om de gemeenschappen lastig te vallen. In december 1997 richtten deze troepen een bloedbad aan in de gemeenschap van Acteal, waarbij meer dan 45 inheemse mensen werden gedood, waaronder mannen, vrouwen en kinderen.
De Zapatistische gemeenschappen die in 2003 werden gesticht als zones van zelfbestuur, waren en zijn nog steeds het slachtoffer van druk van buitenaf door paramilitaire groeperingen, drugshandelaren en het Mexicaanse leger. Sommige betreurenswaardige gebeurtenissen, zoals die welke plaatsvonden tijdens de ‘Oorlog tegen de drugshandel’, gepromoot door de regering van Felipe Calderon, versterkten de militaire aanwezigheid in Chiapas. Tijdens de zesjarige ambtstermijn van Calderon waren er meldingen van diefstal van land en watervoorraden, verdwijningen en buitengerechtelijke executies en een openlijk anti-Zapatistische campagne door lokale burgemeesters. In mei van dat jaar klaagden de Zapatisten militaire invallen aan in tenminste drie regio’s van Chiapas. De agressie varieerde van het verbranden van gewassen tot het plunderen van huizen. De federale procureur-generaal voor milieubescherming, gesteund door de federale politie, zette boeren in Montes Azules met extreem geweld uit hun huizen. In de ambtstermijn van Calderón als president werden er 79 militaire kampen opgericht in Chiapas, waarvan 56 in inheems gebied, waarvan 90% met speciale troepen ondersteund door paramilitairen. De regering van Andrés Manuel Lopez Obrador houdt deze kampen nog steeds actief in de regio.
Onder de regering van Enrique Peña Nieto ging de agressie door. In 2013 ging de Central Independiente de Obreros Agrícolas y Campesinos met 300 gewapende aanhangers over tot het inpikken van gemeenschapsland en werden honderd families verdreven. Sindsdien komen gedwongen verplaatsingen steeds vaker voor in Chiapas. Hele families en steunpunten van Zapatisten leven nog steeds in wanhopige situaties. Deze gevallen zijn slechts een paar voorbeelden van de duizenden die er de afgelopen twee decennia waren. Jaar na jaar zijn de agressies toegenomen en genormaliseerd, het merendeel van de gerechtelijke onderzoeken blijft onopgelost en de opstand die in 1994 begon is vandaag nog maar een schim van zichzelf.
De situatie is echter kritieker geworden. Sinds mei 2023 waren de autonome Zapatistische gemeenschappen in Chiapas het doelwit van minstens tien paramilitaire agressies door de Regionale Organisatie van Koffietelers van Ocosingo (ORCAO), een kapitalistische onderneming die koffie produceert in de regio en de boerderijen van grootgrondbezitters beschermt met huurlingen. Ontvoeringen, moorden, schietpartijen, het in brand steken van pakhuizen en scholen behoren tot de misdaden van de organisatie. Vanwege de agressies en provocaties liet het EZLN-commando in juni weten dat Chiapas “op de rand van een burgeroorlog” staat.
Op 2 juni 2023 stormden gewapende paramilitairen een gemeenschapshuis binnen in de Zapatista-gemeenschap Polhó, waar ongeveer 150 ontheemden uit Santa Martha volledig ongewapend hun toevlucht zochten. De paramilitairen begonnen op hen te schieten, waarbij zeven doden en drie gewonden vielen.
De vluchtelingen, voornamelijk van Tsotsil afkomst, waren in september 2022 met geweld verdreven nadat hun land, bezittingen en gemeenschapsrechten hen waren afgenomen door landeigenaren met medewerking van de lokale overheid en de deelstaatregering, onder leiding van Rutilio Escandon. Hun huizen werden geplunderd door paramilitairen en vervolgens in brand gestoken om te voorkomen dat de dorpelingen konden terugkeren, wat neerkomt op misdaden tegen de menselijkheid zoals etnische zuivering, gedwongen verplaatsing en genocide. Verschillende leden van de EZLN-steunpunten (BAEZLN) zijn aangevallen, vaak met dodelijke afloop, door ORCAO, wiens acties tegen het EZLN tientallen doden en nog meer gewonden hebben opgeleverd in naam van de winsten van koffielandeigenaren. Hun meest recente aanval was de poging tot moord op BAEZLN-lid Jorge Lopez Santiz op 22 mei 2023 door paramilitairen, waarbij het slachtoffer nog steeds in ernstige toestand verkeert.
Van haar kant negeert de federale regering de kritieke situatie van de inheemse bevolking in Chiapas en de president, AMLO, heeft in het openbaar gezegd dat hij niet gelooft dat het “een wijdverspreide of ernstige zaak” is. Tijdens een persconferentie in Chiapas eind juni zei hij: “Nee, nee, nee, er zijn geen veralgemeende agressies geweest. Er zijn enkele gevallen, maar het is geen opzettelijke actie, geen aanval.”
Chiapas is geen geïsoleerd geval, want overal op het nationale grondgebied worden inheemse gemeenschappen en milieuactivisten gemarteld, vermoord, ontvoerd of gerechtelijk vervolgd. Het afgelopen jaar zijn er meer dan 24 voorvechters vermoord, 582 agressies gepleegd en een dozijn gerechtelijke dossiers geopend tegen deze gemeenschappen die zich verzetten tegen de plundering van water en hun grondgebied voor de winsten van kapitalistische industrieën.
Op 8 juni werden er meerdere marsen georganiseerd door de Otomí Inheemse Gemeenschap, het Antikapitalistische Universiteitsnetwerk, de Mexicaanse Unie van Elektriciens (SME), de Zapatista Revolutionaire Volksunie en aanhangers van de Zesde Lacandon Jungle EZLN, naast andere groepen. Solidariteit nam de vorm aan van marsen en betogingen in Xalapa, Veracruz; Cuernavaca, Morelos, San Cristóbal de las Casas, Chiapas. Maar ook in het buitenland in Duitsland, de Verenigde Staten, Spanje, Frankrijk en Griekenland, met in totaal meer dan 800 Mexicaanse en buitenlandse organisaties.
In november gaf de EZLN-leiding een communiqué uit waarin werd opgeroepen tot internationale solidariteit tegen de aanvallen. Het kondigde ook de ontbinding aan van de 43 Raden van Goed Bestuur, de sluiting voor onbepaalde tijd van de 16 Caracoles voor bezoekers van buitenaf en de reactivering van hun militaire commando. Het lijkt erop dat het EZLN zichzelf zal hervormen met een heroriëntatie van haar activiteiten en programma de komende jaren.
De feiten brengen de autonomie en zelfbeschikking van inheemse volkeren ernstig in gevaar en betekenen een ernstige terugslag in de vooruitgang die de Zapatistische beweging heeft geboekt in de verovering van het recht op veiligheid, leven en persoonlijke integriteit van Zapatistische families. Dat is de reden waarom Alternativa Socialista de agressies veroordeelt en een boodschap van solidariteit uitdraagt met de inheemse gemeenschappen van Mexico. Daarom moeten we de politieke situatie in Mexico bespreken, met het oog op een brede opbouw met arbeiders, boeren, inheemse volkeren, jongeren, de LGBTQ+ gemeenschap en in het algemeen alle onderdrukten.
De wereld veranderen zonder de macht te grijpen? Een vriendschappelijke marxistische kritiek
Als socialisten veroordelen we deze aanvallen en zijn we solidair met de Zapatistische inheemse gemeenschappen. Het is waar dat deze agressies en verdrijvingscampagnes een bewijs zijn van het vermogen van het kapitalisme om deze revolutionaire ervaringen te ondermijnen. Maar juist de politiek van het EZLN heeft bijgedragen aan zijn organisatorische zwakte, waardoor het niet in staat is om goed terug te vechten tegen deze agressie. De politiek van het EZLN kan worden samengevat in de slogan “de wereld veranderen zonder de macht te grijpen,” wat betekent een nieuwe wereld opbouwen zonder te strijden voor de politieke macht, zodat die overgaat op de arbeiders en boeren. Maar als je deze strijd opgeeft, laat je het kapitalisme achter met zijn belangrijkste bastion: de staat.
Het Zapatistische Leger voor Nationale Bevrijding heeft bewust afgezien van het opzetten en leiden van een antikapitalistische volksbeweging op nationaal niveau en heeft zich beperkt tot het “adviseren”, waardoor haar enorme politieke autoriteit is uitgehold. Dit is de basis geweest voor de recente agressies tegen de Zapatistische gemeenschappen. Hun overwinningen zijn beperkt gebleven tot kleine geografische gebieden en lokale netwerken, die niet voor altijd kunnen ontsnappen aan de logica van het kapitalisme.
Als socialisten moeten we dit soort situaties analyseren en geduldig uitleggen dat deze formules dit soort resultaten opleveren. Historische ervaring heeft dit bevestigd. Prachtige revolutionaire gebeurtenissen zoals de Parijse Commune werden gestopt door hun onvermogen om de macht te grijpen op nieuwe fundamenten, die van de organisatie van de onderdrukten. Net als toen is het kapitalisme een kracht gebleken die niet verslagen kan worden als het beperkt blijft tot Chiapas, Mexico of Latijns-Amerika. Het kapitalisme moet internationaal bestreden worden. Dat is waar wij met International Socialist Alternative aan werken, zowel in Mexico als in de rest van de wereld.