Russische invasie als product van Nieuwe Koude Oorlog

De Russische invasie in Oekraïne is deel van een hele shift naar een nieuw tijdperk. Meer nog dan bij de pandemie worden tal van geopolitieke processen erdoor versneld. De drijvende factor van die processen is de Nieuwe Koude Oorlog tussen de VS en China.

De steeds verder oostelijke expansie van de NAVO sinds 1997 is het Russische regime al langer een doorn in het oog. De poging om in 2014 de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne tegen te houden en een nauwere samenwerking van Oekraïne met de Euraziatische Economische Unie te bekomen mislukte. De Moskougezinde Oekraïense president Janoekovitsj werd toen afgezet in de Euromaidan revolte. Kiev begon zich nog meer op de EU en de NAVO te oriënteren. Met de annexatie van de Krim en het ondersteunen van separatische groeperingen in Donetsk en Loegansk hield Poetin druk op de ketel. Om de stap naar de huidige brutale invasie te begrijpen, moeten we echter vanuit een breder perspectief kijken naar de oplopende inter-imperialistische spanningen.

Wortels van de Nieuwe Koude Oorlog

Het kapitalisme kwam door de tientallen miljoenen doden en de horror van het nazisme als systeem zwaar gediscrediteerd uit WO2. De verzwakking van de grote Europese imperialistische krachten legde de basis voor een bipolaire wereld met twee supermachten: de VS tegenover de stalinistische Sovjet-Unie. Angst voor revolutionaire omwentelingen – al dan niet ondersteund door een inval vanuit het Oosten – was alomtegenwoordig bij de West-Europese burgerij. Tegenover het ‘rode gevaar’ speelden de Britse en Franse regeringen een sleutelrol in het opzetten van de Noord Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Haar eerste secretaris-generaal, de Brit Hastings Ismay, was duidelijk over het doel van dit vehikel: “De Amerikanen binnen houden [in Europa], de Sovjets buiten en de Duitsers in bedwang.” Als reactie richtte de Sovjet-Unie het Warschaupact op met de stalinistische regimes in Oost-Europa.

In tegenstelling tot de Nieuwe Koude Oorlog was dit een conflict tussen tegengestelde sociale systemen. Ondanks de ondemocratische aard van de regimes in het Oostblok waren de stalinistische bureaucratieën die ze regeerden afhankelijk van het bestaan van een planeconomie voor hun privileges en voortbestaan. Tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie zou het conflict tussen deze blokken de dominante factor blijven in de internationale relaties.

Onderlinge spanningen tussen de stalinistische bureaucratieën van Rusland en China maakten de weg vrij voor samenwerking tussen de VS en China. Dit proces, in gang gezet door het bezoek aan Mao van VS-president Nixon in 1972, zou de wereldpolitiek een nieuwe vorm geven. De economische banden die werden gesmeed, bereidden de weg voor de transformatie van China naar de huidige vorm van een autoritair, door de staat gereguleerd, kapitalisme onder een regime dat alleen in naam ‘communistisch’ is. Met China als ‘sweatshop van de wereld’ op basis van goedkope arbeidskrachten was haar relatie met de VS de drijvende kracht van de neoliberale globaliseringsperiode, met de creatie van ‘nieuwe markten’ na de implosie van de Sovjet-Unie.

De Grote Recessie van 2007-9 verbrak de speciale relatie tussen China en de VS. China leek minder aangetast door de wereldwijde crisis terwijl het imperialisme van de VS aan invloed en relatieve kracht verloor. Het onder Xi Jinping geïntroduceerde “Made in China 2025”, gericht op Chinees leiderschap en onafhankelijkheid in belangrijke industrieën en technologie en het Belt and Road Initiative (de ‘nieuwe zijderoute’) om door China gedomineerde handels- en investeringsroutes uit te bouwen – waarbij meer dan 100 landen op elk continent betrokken zijn – zorgden in de VS voor een grote ommekeer in de opstelling tegenover China. Het begon met politici als Trump en delen van de kapitalisten. De reden was duidelijk: China groeide steeds meer uit tot een uitdager op economisch en technologisch vlak. Het zou dat uiteindelijk ook op militair vlak doen.

De twee grootste economieën ter wereld zijn ook elkaars grootste handelspartners. Toch bleef ook onder Biden de focus op het geostrategische conflict met China. De opbouw van tegenstellingen vandaag vertoont gelijkenissen met de wederzijdse afhankelijkheid en concurrentie tussen Engeland en Duitsland vóór de Eerste Wereldoorlog. Voor het VS-imperialisme is de bedreiging van zijn wereldmacht belangrijker dan de superwinsten die in China worden gemaakt. De basis voor de Nieuwe Koude Oorlog is de impasse van het kapitalisme en de crisis van beide supermachten. Van predikers van globalisering zijn zij voorstanders van nationalisme geworden in een poging hun systeem en macht te redden.

A window of opportunity

Het Russische imperialisme probeerde zich al jaren op de voorgrond te werken waar het Westers imperialisme stappen achteruit zet. Dit gebeurde door het regime van Assad in Syrië overeind te houden, door huurlingen te sturen naar Mali en de Centraal Afrikaanse republiek. Dichter bij huis hield het Kremlin het regime van Loekasjenko in Wit-Rusland overeind in 2021 en hielp het begin dit jaar bij het neerslaan van de revolutionaire opstand in Kazachstan.

Het Russische regime moest wel ingrijpen. De levensstandaard in Rusland ligt vandaag 10% lager dan in 2008. Er wordt al jaren geprotesteerd tegen corruptie en voor democratie. Het Kremlin kreeg de pandemie nooit onder controle. Een succesvolle opstand in Kazachstan zou al gauw een inspiratiebron geweest zijn voor protest in Rusland.

Elke crisis biedt echter ook nieuwe kansen. De strategen van het Kremlin zagen dit als hét moment om het proces van afbrokkeling van de invloedssfeer van Rusland, sinds de jaren 1990 en de val van de Berlijnse Muur, om te keren. Er waren redenen die Poetin vertrouwen gaven om nu in actie te komen. Recent zagen ze de haastige terugtrekking van Amerikaanse troepen uit Afghanistan, slechts enkele jaren nadat de VS de rol moest lossen in Syrië en in de context van een steeds grotere focus van het VS-imperialisme op het geostrategische conflict met China. De Europese Unie – waarin centrifugale krachten (met onder meer de Brexit) in de laatste decennia de bovenhand hebben – gaf een verdeelde indruk. Bovendien zijn verschillende Europese landen afhankelijk van Russisch gas en olie.

Als het niet met dreigementen lukte zou Poetin met een regimewissel afdwingen dat Oekraïne nooit tot de NAVO toetreedt en dat de NAVO haar activiteiten in de voormalige Oostbloklanden beperkt. De NAVO bleef echter hardnekkig bereid om de Oekraïense bevolking als schild te gebruiken.

Verkeerd gegokt

Naast het taaie verzet tegen de invasie in Oekraïne is Poetin wellicht ook geschrokken van de eensgezindheid waarmee ‘het Westen’ wapens stuurde naar de regering van Zelenski en bovendien zware sancties oplegde. De sancties zijn ongezien: weigeren van Russische luchtvaartmaatschappijen in het Europees luchtruim, inbeslagname van de helft van de Russische dollarreserves, afsluiten van Russische staatsbanken uit het internationale betalingssysteem SWIFT, verbod op export naar Rusland van allerlei goederen, etc. De Russische beurzen gingen de dieperik in en de waarde van de roebel zakte met 30%. Niet de oligarchen en Poetin, maar de Russische bevolking zal hier het zwaarst onder lijden. De burgerij in NAVO-landen hoopt hiermee de voedingsbodem voor een opstand tegen Poetin te creëren. Het zou wel eens een omgekeerd effect kunnen hebben in de zin dat de anti-Westerse reactie van de bevolking de interne positie van Poetin versterkt.

Daarnaast is er het risico dat de sancties een diepe wereldwijde recessie ontketenen. Dit is één van de grootste angsten van het Chinese regime van Xi Jinping. Dat regime wordt geconfronteerd met ernstige economische bedreigingen, zoals de speculatieve zeepbellen in onder meer de vastgoedsector. De Russische druk op Oekraïne leek Xi aanvankelijk goed uitkomen. Het was een handig afleidingsmiddel om de NAVO bezig te houden. Tijdens een bezoek van Poetin aan de Olympische Winterspelen in februari verklaarde Xi nog dat hij met Rusland een samenwerkingsverband “zonder taboes” wilde.

De effectieve escalatie van het conflict dwong het Chinese regime ertoe om zich te distantiëren van het Kremlin. De tegenspraak met haar eigen buitenlands beleid en de dreiging van economische destabilisatie is immers te groot. Tegelijk isoleren de sancties Rusland steeds meer, waardoor het afhankelijker wordt van het Chinese regime.

Met regimeverandering in Rusland in het achterhoofd wil de VS het Russisch leger nu maximaal verzwakken in Oekraïne, terwijl het de Russische economie in een diepe crisis duwt om zo de potentiële bondgenoot van China te verzwakken. De gevolgen voor de Oekraïense bevolking zijn niet van tel in die geopolitieke berekening.

Naast militaire en financiële steun stuurt het Pentagon ook informatie over Russische troepenverplaatsingen naar de regering in Kiev. De regering-Biden stelt daarnaast teams voor public relations en lobbyisten ter beschikking aan Zelenski.

De nieuw gevonden Westerse eenheid tegen de gemeenschappelijke vijand blijft echter broos. Ondanks actieve deelname van NAVO-lidstaten aan de ondersteuning van de Oekraïense regering blijft men voorzichtig. Een door de NAVO gehandhaafde ‘no-fly zone’ boven Oekraïne zou potentieel een Derde Wereldoorlog kunnen uitlokken, bovendien een oorlog tussen kernmachten. Zelfs het Poolse voorstel om via de VS straaljagers te leveren aan Oekraïne bleek een brug te ver.

De EU-top in Versailles beloofde wel 500 miljoen euro extra militaire hulp aan Oekraïne via het wel erg cynisch genoemde ‘European Peace Facility’, maar was niet eensgezind over versnelde toetreding van Oekraïne tot de EU of het volledig uitbannen van Russisch gas en olie.

Nationalistisch militarisme

De regeringen in meerdere NAVO lidstaten slaagden er in om de invasie als een echte ‘shock’ te gebruiken en de ‘defensie’- (lees: oorlogs-) budgetten serieus op te trekken. De Duitse regering besloot de jaarlijkse militaire investeringen op te trekken naar 100 miljard euro. In Zweden wil de regering de verhoging van de militaire uitgaven alvast financieren met besparingen op de sociale zekerheid.

Nationalistisch militarisme wordt een dominant fenomeen in de wereldpolitiek, naast de verdere ontkoppeling van grote economische blokken. Rusland, de 11e grootste economie ter wereld, wordt bijna volledig losgekoppeld met multinationals als Apple, Pizzahut, BMW, etc die zich terugtrekken. Het Russische regime was gedwongen te antwoorden met het idee van nationalisaties van strategisch belangrijke fabrieken en wil minstens tot het eind van het jaar de uitvoer van landbouw-, elektrische, medische en technologische apparatuur verbieden.

De wereld bevindt zich nog in de beginfase van een Nieuwe Koude Oorlog tussen de twee grote imperialistische mogendheden. In de komende jaren zal deze oorlog blijvend een rem zetten op de economie, politieke crisissen veroorzaken, allianties vormen en verbreken, militaire conflicten uitlokken en een impact hebben op het massabewustzijn over de hele wereld. Overal zal regeringsbeleid meer en meer bepaald worden in functie van de Nieuwe Koude Oorlog. Internationale klassenstrijd die zich verzet tegen oorlog, gekoppeld aan een sociaal programma, dat breekt met winstbelangen van de kapitalisten, is de sleutel voor vrede.