Het leven van Leon Trotski: “We kennen onze plicht. We zullen vechten tot het einde”
Op 20 augustus 1940 viel de stalinistische agent Ramon Mercader Leon Trotski aan. Hij doodde hem met een ijspik in zijn huis in ballingschap in Mexico. Zo maakten Stalin en zijn handlangers in de praktijk een einde aan de bloedige campagne om oude bolsjewieken, de leiders en deelnemers van de Oktoberrevolutie, fysiek uit te schakelen.
De heersende klasse was zelfs van een dode Trotski bang. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken stond niet toe dat zijn lichaam op zijn grondgebied werd begraven. Het lijk van Trotski lag vijf dagen te wachten op een beslissing daarover. In die dagen kwamen 300.000 mensen langs om hun respect te betuigen. Het waren gewone werkenden en uitgebuite mensen die soms op blote voeten vanuit de sloppenwijken van de stad kwamen, of boeren uit een land waar de herinnering aan de Mexicaanse revolutie nog levendig was. Mexico was het enige land ter wereld dat bereid was geweest een visum te verlenen aan de uit Rusland verbannen revolutionair.
Altijd met zijn klasse
Het leven en de dood van Leon Trotski weerspiegelt zowel de geschiedenis als de tragedie van de Russische Revolutie, de arbeidersbeweging en het marxisme zelf in de eerste helft van de twintigste eeuw. Hij nam rechtstreeks deel aan de belangrijkste gebeurtenissen van die tijd: de Russische Revolutie van 1905 en vervolgens die van 1917, die de wereld op zijn grondvesten deed schudden. Zowel in 1905 als in 1917 leidde hij de sovjet van Petrograd. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de vorming van het Rode Leger, waarmee in de burgeroorlog een overwinning behaald werd.
De revolutie gaat in golven. Een echte revolutionair onderscheidt zich niet alleen door de manier waarop hij zich gedraagt tijdens de opleving van de revolutionaire strijd. Het is belangrijker hoe hij zich gedraagt als de revolutie zich terugtrekt. Veel revolutionairen zijn gebroken tijdens de donkere jaren van reactie en onderdrukking – of het nu ging om onderdrukking door tsaren, stalinisten of fascisten. Zelfs legendarische helden van de Russische revolutie zoals Smirnov, Smilga, Mrachkovskii, Muralov, Serebryakov en zelfs Christian Rakovski werden gedwongen, al was het maar in woorden, om hun idealen te verraden tijdens de jaren van de stalinistische reactie.
Stalin brak velen, maar hij kon niet iedereen breken. Duizenden revolutionairen kwamen om het leven in de gevangenkampen van Vorkuta, boven de poolcirkel, en in de gevangeniscellen van Ljoebanka, het hoofdkwartier van de stalinistische politieke politie. Leon Trotski was een van de soldaten van de arbeidersrevolutie die niet gebroken kon worden. Hij werd niet alleen door Stalin vermoord. Voordat Trotski zijn lot ontmoette, werden zijn broer, zus en haar man, zijn eerste vrouw, twee van zijn kinderen en vier van hun partners vermoord door Stalin, naast veel van zijn kameraden en vrienden.
Ondanks dit enorme persoonlijke leed bleef Trotski tot het einde trouw aan de arbeidersklasse. Hij weigerde niet alleen het gezag en de beschuldigingen van Stalins kliek te erkennen. Hij kon ook een theoretische verklaring geven van wat er was gebeurd en stelde een politiek programma voor in de strijd met de burgerij, met het fascisme en met het stalinisme.
Zelfs in de donkerste dagen van zijn leven keek Leon Trotski optimistisch naar de toekomst. In zijn testament, geschreven in februari 1940, schreef hij:
“Gedurende drieënveertig jaar van mijn bewuste leven ben ik een revolutionair gebleven; gedurende tweeënveertig ervan heb ik gevochten onder het vaandel van het marxisme. Als ik helemaal opnieuw zou moeten beginnen zou ik natuurlijk proberen enkele fouten te vermijden, maar de grote lijn van mijn leven zou onveranderd blijven. Ik zal sterven als proletarisch revolutionair, als marxist, als dialectisch materialist, en derhalve als onverzoenlijk atheïst. Mijn geloof in de communistische toekomst van de mensheid is niet minder vurig, het is zelfs sterker vandaag, dan het was in de dagen van mijn jeugd.
“Natasha is net van de patio naar het raam gekomen en heeft het wijder opengezet zodat de lucht makkelijker mijn kamer kan binnenstromen. Ik kan de heldergroene strook gras aan de voet van de muur zien, en de stralend blauwe lucht boven de muur, en zonlicht overal. Het leven is mooi. Laten de toekomstige generaties het ontdoen van alle kwaad, onderdrukking en geweld, en er ten volle van genieten.”
1905 en de theorie van de permanente revolutie
De sleutelmomenten in Trotski’s leven zijn natuurlijk onlosmakelijk verbonden met de ideeën, die hij toevoegde aan het arsenaal van het marxisme en die tot op de dag van vandaag nog steeds gelden. De theorie van de permanente revolutie, Trotski’s eerste theoretische werk, is tot op vandaag het minst bekende en minst begrepen. Het is eigenlijk een ontwikkeling van ideeën die Marx en Engels voorstelden na de revoluties van 1848 in Europa.
Veel marxisten keken en kijken nog steeds op een schematische wijze naar Marx’ opvatting over de ontwikkeling van de samenleving. Ergens lijken ze gehoord te hebben dat het kapitalisme het feodalisme zou moeten vervangen, en dat het kapitalisme dan plaats zal maken voor het socialisme. De burgerij zou de burgerlijke revolutie in de praktijk brengen, en vervolgens de arbeidersklasse de socialistische revolutie.
In 1905 werd Rusland opgeschrikt door de eerste revolutionaire golf, een repetitie voor 1917. Trotski keerde terug naar Rusland zodra het begon. Hij beschreef later de grote oktoberstaking van dat jaar:
“Het waren niet het verzet van de liberale burgerij, niet de elementaire opstanden van de boeren of de terroristische daden van de intelligentsia, maar de stakingen van de arbeiders die het tsarisme voor het eerst op de knieën dwongen. De revolutionaire leiding van de arbeidersklasse wierp zich op als een onweerlegbaar feit… Als de jonge arbeidersklasse van Rusland zo geducht zou zijn, hoe machtig zou dan de revolutionaire macht van de arbeidersklasse van de meer ontwikkelde landen zijn!”
Gebaseerd op de ervaring van 1905, wees Trotski erop dat de wereld zich op een gecombineerde en ongelijke manier ontwikkelt in het tijdperk van het imperialisme. Naarmate minder technisch ontwikkelde samenlevingen zich verder ontwikkelen, zullen ze vandaag de telegraaf niet opnieuw uitvinden, maar reeds gemaakte smartphones kopen. Het tsarisme zou onder druk van het Westen niet wachten, zei hij, op de stapsgewijze ontwikkeling van de industrie, maar zou beginnen met de bouw van gigantische fabrieken.
Maar de nationale burgerij van de onderontwikkelde landen, met inbegrip van Rusland, is sterk gebonden aan ‘imperialistische patroons’ en is zelf te zwak en te laf om te handelen als een onafhankelijke progressieve kracht en om zo de taken van de burgerlijke revolutie op te lossen. Dit in tegenstelling tot de klassieke burgerlijke revoluties, zoals in Engeland (1642-1651) en Frankrijk (1789-1794). In deze situatie zou de arbeidersklasse zich aan het hoofd van de strijd voor democratische rechten moeten plaatsen en tegelijkertijd, als onderdeel van deze strijd, zijn eigen socialistische transformatie naar voren moeten schuiven en vechten.
De liberaal Pavel Miljoekov, toenmalig leider van de kadettenpartij, vond een dergelijk programma afschuwelijk. Hij was het die de sociaaldemocraten voor het eerst de “Trotskisten” noemde.
Trotski voorzag hiermee echter de manier waarop de revolutie zich in 1917 zou ontwikkelen. Zijn aanpak is vandaag nog steeds geldig in Latijns-Amerika, Azië en Afrika, maar ook in Rusland, Oekraïne en Kazachstan. Deze benadering wordt nochtans niet geaccepteerd door heel wat activisten die zichzelf marxist noemen. Steun voor de ‘nationaal georiënteerde burgerij’ is lange tijd het onderscheidende kenmerk geweest tussen marxisten en communisten met stalinistische wortels. Zelfs vandaag stellen de ‘communistische’ partijen in heel wat landen dat hun hoofdtaak de uitbouw van een ontwikkelde kapitalistische samenleving is, waarbij de strijd voor het socialisme uitgesteld wordt naar een verre toekomst.
In september 1906 werden 52 leden van de sovjet van Petrograd, met Trotski als leider, voor de tsaristische rechtbanken aangeklaagd voor het organiseren van een gewapende opstand. Zonder rekening te houden met het advies van zijn advocaten, verdedigde Trotski het beleid van de sovjet voor de rechtbank. Hij werd veroordeeld tot ballingschap in Siberië, vanwaar hij al snel ontsnapte en naar het buitenland vluchtte.
1907-1916: de jaren van reactie en oorlog
De nederlaag van de revolutie betekende voor de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij, die op dat moment alle Russische marxisten organiseerde, een bijna fatale klap. Veel van haar leden vertrokken van het politieke toneel, om nooit meer terug te keren. De ene nederlaag volgde op de andere. Er bleven maar een tiende van de afdelingen van de partij over, en veel van die afdelingen werden dan nog geleid door provocateurs.
Een groot deel van de mensjewieken, die van mening waren dat eerst het kapitalisme moest ontwikkelen vooraleer er van socialisme sprake kon zijn, stelde voor om een “brede legale partij” op te zetten. Ze eisten de ontbinding van de ondergrondse comités. Het leidde tot een nieuwe oplaaiende fractiestrijd binnen de partij waarin verschillende fracties betrokken waren: de bolsjewieken, Vperedovtsi, Trotski’s groep, mensjewieken, liquidateurs, de Joodse Arbeidersbond en anderen. De situatie werd nog veel erger door de steun van de Duitse sociaaldemocraten aan de mensjewieken, een situatie die Lenin ernstige zorgen baarde. Dit waren de jaren van de ernstigste meningsverschillen tussen Lenin en Trotski.
In augustus 1912 probeerde Trotski een blok te organiseren om alle facties te verenigen. Maar toen de bolsjewieken weigerden om zich aan te sluiten, bevond Trotski zich de facto in een blok met de mensjewieken. Hij erkende dat hij zich vergist had om het te proberen, maar legde later uit dat dit te wijten was aan zijn verlangen naar compromissen en een naïef geloof dat alle fracties tijdens de komende revolutie op de een of andere manier zouden samensmelten tot één geheel.
In 1927 beschreef Adolf Joffe, jarenlang de secretaris van Trotski, hoe hij de eerdere relatie tussen Lenin en Trotski zag. Hij deed dit in zijn laatste brief aan Trotski, geschreven toen hij vreselijk ziek was en op het punt stond zelfmoord te plegen.
“Ik heb nooit getwijfeld aan de juistheid van de door u aangewezen weg en gij weet dat ik meer dan 20 jaar, sedert de ‘Permanente revolutie’ met u ben gegaan, maar ik heb altijd gedacht dat het u ontbrak aan de leninistische onbuigzaamheid en ontoegefelijkheid, aan zijn vastbeslotenheid zo nodig alleen te blijven gaan op de weg die hij als juist had erkend in het vooruitzicht dat hem in de toekomst de meerderheid, allen als de juiste weg zouden erkennen. Politiek hebt gij altijd gelijk gehad, te beginnen met 1905 en ik heb u dikwijls gezegd dat ik met eigen oren Lenin heb horen erkennen, dat in 1905 niet hij maar gij gelijk had. Voor de dood liegt men niet en ik herhaal het u thans opnieuw. Maar gij hebt dikwijls uw juiste standpunt prijs gegeven ten gunste van een vergelijk, een compromis, waarvan gij de waarde te hoog hebt aangeslagen. Dat is een fout.”
Na augustus 1912 maakte Trotski zulke fouten niet meer. Tegen het einde van dat jaar was Trotski al gedesillusioneerd met dit blok, dus vertrok hij. In die tijd explodeerde de wirwar van Servische, Griekse, Bulgaarse en Turkse tegenstellingen in de Balkanoorlogen. Trotski reisde naar de Balkan als militair correspondent voor de krant “De gedachte van Kiev”. Deze ervaring gaf hem een onschatbaar begrip van de nationale kwestie. Hier ontmoette hij de Roemeense revolutionaire Rakovski, die later een leider van de sovjet van de Oekraïne en Trotski’s beste vriend zou worden.
Zijn ervaring in de Balkan hielp Trotski niet alleen tijdens de burgeroorlog, maar ook later in het conflict met de afschuwelijke positie van Stalin over de kwestie van de autonomie in de Kaukasus aan het begin van de jaren 1920. In de jaren 1930 richtte hij zich opnieuw op de nationale kwestie door te praten over Finland, Spanje en Oekraïne.
Het manifest van Zimmerwald
In 1914 was er een nieuwe en veel grotere tweedeling in de partij en in de internationale socialistische beweging. Veel sociaaldemocraten besloten hun eigen vaderland, eigenlijk hun eigen kapitalistische klasse, te steunen in de imperialistische wereldoorlog. De Tweede Internationale stortte binnen enkele dagen in. Slechts een handvol revolutionairen bleef trouw aan hun klasse. Trotski kon niet anders dan één van hen zijn.
In 1915 behoorde hij tot de 38 afgevaardigden die deelnamen aan de anti-oorlogsconferentie van Zimmerwald: hij schreef het manifest van deze bijeenkomst. Hierna kwamen Trotski en Lenin langzaam maar zeker dichter bij elkaar. Terwijl hij in Parijs was, publiceerde Trotski de krant “Ons woord” met scherpe anti-oorlogsstandpunten. Toen exemplaren van zijn krant werden gevonden in de handen van Russische soldaten in Frankrijk, werd Trotski, die tegen die tijd naar Spanje was gedeporteerd, ervan beschuldigd een ‘Duitse agent’ te zijn. De Spanjaarden brachten hem over naar Portugal vanwaar hij met dwang op een schip naar Amerika werd gezet.
1917 – Permanente revolutie in actie
Toen de revolutie in Rusland in 1917 opnieuw uitbrak, keerde Lenin in april terug. Trotski verliet New York in maart, maar werd in een concentratiekamp in Canada vastgehouden tot hij in mei werd vrijgelaten. Eenmaal terug in Rusland werden hij en Lenin onafscheidelijke bondgenoten.
Toen Lenin zijn strijd begon tegen de mensjewistische neigingen in de leiding van de bolsjewistische partij, vertegenwoordigd door Kamenev, Rykov en Stalin, wist hij dat hij de steun zou krijgen van Trotski. Kamenev beweerde dat Lenin een ‘Trotskist’ was geworden, omdat hij bij zijn terugkeer in Rusland met zijn ‘Aprilstellingen’ de partij opriep om de Voorlopige Regering niet langer te steunen, maar in de plaats daarvan op te komen voor een socialistische revolutie. Dat standpunt stemde overeen met de theorie van de permanente revolutie van Trotski.
In de donkere dagen van juli 1917, toen de bolsjewieken werden belasterd en ondergronds werden gedreven, toen Kamenev was gearresteerd en schurken de straten afstruinden op zoek naar Lenin en Zinovjev, was het in de praktijk Trotski die de bolsjewistische fractie en het Centraal Uitvoerend Comité van de sovjets leidde. Hij verklaarde zich publiekelijk solidair met de positie van de bolsjewieken en werd dezelfde dag nog opgepakt. “Sinds die dag,” schreef Lenin, “was er geen betere bolsjewiek dan Trotski.”
In september werd hij tot voorzitter van de sovjet gekozen, nu volledig geaccepteerd als lid van de bolsjewistische partij. In de Oktoberrevolutie was Trotski een van de leiders en de belangrijkste organisator van de opstand.
De mensjewistische leider Dan, die de opstand aanviel, beschreef het als een samenzwering. Trotski antwoordde hem: “Wat er gebeurt is een opstand, geen samenzwering. Een opstand van de massa heeft geen rechtvaardiging nodig. We hebben de revolutionaire energie van de arbeiders en de soldaten gestaald. We hebben de wil van de massa’s tot opstand geopenbaard. Onze opstand heeft gezegevierd. En nu zeggen ze ons: verwerp uw overwinning, maak een overeenkomst. Met wie? Jullie ellendige individuen, jullie – die gefaald hebben, wiens rol is uitgespeeld. Ga naar waar jullie vanaf nu bestemd zijn: in de vuilnisbak van de geschiedenis!”
Rode leger – Voorwaarts mars!
Miljoenen werden gedood op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog. De bolsjewieken beloofden Rusland uit dit bloedbad te halen. Maar de internationale heersende klassen waren het er niet mee eens en probeerden Rusland tot onderwerping te dwingen. De nieuwe Sovjetregering probeerde haar beloften uit te voeren en tijdens de vredesbesprekingen in Brest-Litovsk weerstond ze de Duitse dreigementen. Maar slechts enkele dagen later begonnen de landen van de Entente met een interventie tegen de Sovjets. Het was nodig om het Rode Leger van arbeiders en boeren op te richten. Lenin overtuigde Trotski om het te leiden als een cruciaal instrument dat zou beslissen over het leven of de dood van de revolutie.
De jonge arbeidersrepubliek werd binnengevallen door legers van meer dan tien kapitalistische mogendheden, gesteund door ‘witte legers’ van contrarevolutionaire krachten in Rusland. De geschiedenis van de burgeroorlog van 1918 tot 1920 is er één vol prestaties die onwaarschijnlijk zijn. Veel vooraanstaande militaire bevelhebbers ontwikkelden zich in deze periode. Maar het was Trotski die de centrale rol speelde in het leiden van deze ongekende militaire operatie.
Om de veel sterkere witte cavalerie te bestrijden, organiseerde Trotski een rode cavalerie. Zijn slogan ‘Arbeider te paard’ verspreidde zich als een lopend vuurtje onder de massa’s.
Ongeveer 40.000 voormalige tsaristische officieren werden gerekruteerd in het Rode Leger als het centrale militaire kader. Om hen te controleren werden commissarissen aangesteld. In bepaalde bijzondere gevallen werden aan hooggeplaatste militaire specialisten twee arbeiders verbonden met een rechtstreeks bevel van de voorzitter van de Revolutionaire Militaire Raad – Trotski – om hen zowel overdag als ‘s nachts niet uit het oog te verliezen.
Twee jaar lang trok Trotski’s beroemde trein op en neer door het land, waarbij hij de verschillende fronten ondersteunde, deserteurs inspireerde om terug te keren naar het leger en problemen oploste. Een van de meest kritieke momenten was rond Petrograd. De regimenten van het Rode Leger waren niet in staat om de stormtroepen van de tsaristische generaal Joedenitsj tegen te houden. Zinovjev lag met een migraine op zijn divan en was niet in staat om iets te doen. De beslissing om Petrograd over te geven was al genomen. Maar Trotski’s trein kwam op tijd om de verdediging van de stad te leiden. Joedenitsj werd verslagen en het hart van de revolutie werd gered.
1923-1927. De Linkse Oppositie
Eén van de vele verdraaiingen rond de rol van Trotski, is de suggestie dat hij niets deed om Stalin’s opmars naar de macht te verhinderen of dat Trotski zelf hongerig was naar macht en dat als hij de macht had overgenomen, er niets zou veranderd zijn. En dan zijn er natuurlijk nog mensen die zeggen dat het onder Trotski nog erger zou geweest zijn.
Officiële ‘historici’ blijven praten over Trotski die een zelfgenoegzaam, machtswellustig, hypocriet karakter zou gehad hebben. Dat is helemaal niet waar. Trotski kon geen lafheid, politieke of morele luiheid tolereren. Maar hij bouwde nooit bureaucratische combinaties en intrigeerde niet achter de rug van zijn politieke half-vrienden of tegenstanders. Hij vertelde schurken altijd in hun gezicht dat het schurken waren.
Trotski’s partner Natalia Sedova beschreef dit: “Weet je, twee of drie maanden voor onze ballingschap naar Alma-Ata waren er frequente en levendige bijeenkomsten van de PolitBuro. Dichte kameraden en vrienden verzamelden zich in onze flat om te wachten op het einde van de PolitBuro en de terugkeer van Lev Davidovitsj en Pjatakov, om te weten wat er was gebeurd. Ik herinner me een van deze ontmoetingen. We wachtten ongeduldig. De bijeenkomst sleepte zich voort. De eerste die verscheen was Pjatakov, we wachtten af om te horen wat hij zou zeggen. Hij was stil en bleek. Hij was erg overstuur. Hij stond op, schonk zichzelf een glas water, en dronk daarna een tweede. Hij veegde het zweet van zijn voorhoofd, en zei: “Wel, ik stond vooraan en ik heb nog nooit zoiets gezien!” Toen kwam Lev Davidovich binnen. Pjatakov wendde zich tot hem en zei: “Waarom zei je dat tegen hem (Stalin). Wat zit er in je tong? Hij zal je daarvoor nooit vergeten, of je kinderen, onze kleinkinderen!” Het lijkt erop dat Lev Davidovitsj Stalin de ‘doodgraver van de partij en de revolutie’ heeft genoemd… Lev Davidovitsj heeft niet geantwoord. Er viel niets te zeggen. Het was nodig om de waarheid te vertellen, wat het ook kost.”
Maar de grootste fout van degenen die deze redeneringen maken, is dat ze Trotski niet alleen als een leidende figuur zien, maar ook als een aparte, op zichzelf staande persoonlijkheid. Alsof slechts één persoon, op basis van zijn karakter, het tij van de geschiedenis kan keren.
Natuurlijk was hij niet alleen. Duizenden, tienduizenden, bolsjewieken stonden de stalinistische contrarevolutie in de weg. Velen van hen waren vooraanstaande revolutionairen, mensen met het intellect van Preobrazjenski of Smirnov, het organisatiegenie van Pjatakov, de klasseninstincten van Sapronov, die allemaal verenigd waren in het platform van de Linkse Oppositie (1923-27), waarvan Trotski de hoofdauteur was. Zelfs Lenin schreef in zijn laatste jaren brieven waarin hij kritiek had op Stalin en de opkomende bureaucratie. Lenins dood begin 1924 werd door Stalin gebruikt om zijn positie te versterken.
De politieke eisen die de Linkse Oppositie stelde tegen het beleid van de meerderheid van de PolitBuro onder leiding van Stalin en Boecharin, bestonden uit vijf hoofdpunten.
Ze eisten een verhoging van het tempo van de industrialisatie van het land, het onder controle brengen van de Nieuwe Economische Politiek, het verbeteren van de levensstandaard van de arbeiders en het versterken van de rol van de arbeidersklasse. Boecharin zou in die tijd alleen maar instemmen met een “plan” dat berustte op marktmechanismen en hij deed een beroep op de boeren om zich “te verrijken”. Stalin maakte de ideeën van de Linkse Oppositie belachelijk door te zeggen dat de bouw van Dneprogec, een grote hydro-elektrische dam, hetzelfde was als een boer die een platenspeler koopt in plaats van een koe. Tegelijkertijd werden de arbeidsnormen aangescherpt doordat er wodka in de winkels werd verkocht (de bolsjewieken hadden campagne gevoerd om de consumptie van sterke drank te verminderen).
De Linkse Oppositie eiste een federatie van nationale republieken. Stalin stelde alleen regionale autonomie voor met een sterk centrum. Het was gemakkelijker om op die manier te regeren.
De linkse oppositie eiste democratie binnen de partij en de sovjets en stelde terecht voor dat de opbouw van het socialisme zinloos was als er geen brede discussie en debatten werden gevoerd. Voor de stalinistische factie die vertrouwde op bureaucratische manoeuvres, privileges en de vernietiging van de bolsjewistische partij zou dit zelfmoord zijn geweest.
Net als de bolsjewieken in 1917 geloofde de Linkse Oppositie dat de Russische Revolutie slechts de eerste stap was in een wereldrevolutie. De stalinistische bureaucratie dacht dat de revolutie was afgelopen, dat ze alles had bereikt wat ze kon. Hun credo werd ‘socialisme in één land’.
Uiteindelijk zagen revolutionaire partijen in andere landen de Sovjet-Unie als hun bastion. De Linkse Oppositie stelde een gedurfde “oktober”-strategie voor – in het bijzonder onafhankelijke klassieke tactieken. Stalin had toen al de “stadiatheorie” van mensjewieken overgenomen: eerst de burgerlijke democratie, daarna het socialisme. Of eerst onafhankelijkheid van het kolonialisme, dan het socialisme.
Maar om deze ideeën over te nemen was een radicale koerswijziging van de partij nodig, en daarvoor was veel afhankelijk van de internationale ontwikkelingen.
Leo Trotski had scherpe kritiek op de zelfmoordpolitiek die Stalin voor de Chinese revolutie 1925-1927 had voorgesteld. Stalin stelde voor dat de Chinese Communistische Partij zich zou aansluiten bij de Kwomintang, de partij van de nationale bourgeoisie. De communistische partij werd zo politiek ontwapend en als bedanking daarvoor voerde de Kwomintang een ongekende slachting onder de communisten uit.
Daarom mag niemand vergeten dat er tussen de bolsjewieken en de stalinisten niet alleen theoretische verschillen waren, maar ook een rivier van bloed van de Russische, Chinese, Duitse, Spaanse, Oostenrijkse en andere revolutionairen.
In de jaren twintig van de vorige eeuw was Rusland uitgeput na de burgeroorlog en de verwoesting. De arbeidersklasse had ernstige verliezen geleden. Het achtergebleven karakter van het boerenland Rusland kwam op de voorgrond. Het mislukken van de arbeidersrevoluties in Europa had effect. De partij en de bureaucratie die in de periode van de Nieuwe Economische Politiek waren versterkt, hadden de ene na de andere machtspositie ingenomen. Geen enkele, zelfs niet de meest vastberaden revolutionair, kon op zich de terugtrekking van de revolutie stoppen. De Linkse Oppositie begreep dat haar kansen niet groot waren. Trotski begreep dit. Hij schreef vanuit ballingschap naar het Centraal Comité op 16 december 1928: “Elk zijn mening. Jullie willen het beleid verder uitvoeren van die klassenkrachten die vijandig staan tegenover de arbeidersklasse. Wij kennen onze plicht. We zullen vechten tot het einde.”
Hoe het fascisme bestrijden?
Het beleid van de Communistische Internationale, gedomineerd door Stalin, had in Duitsland geleid tot het isolement van de Duitse Communistische Partij (KPD), in het bijzonder van de miljoenen arbeiders in de Sociaaldemocratische Partij (SDP). De door het Kremlin aangestelde bureaucratische leiding was niet in staat om te begrijpen wat er aan de hand was of om de werkende massa’s een duidelijke politieke leiding te geven. De revolutionaire kansen in de jaren 1920 werden door de Duitse communisten gemist. Dit maakte de weg vrij voor Hitler om aan de macht te komen.
Trotski staakte nooit de strijd om de Duitse Communistische Partij te overtuigen van de tactiek van het eenheidsfront, een tactiek die door het tweede congres van de Comintern was voorgesteld. Deze tactiek was gebaseerd op de noodzaak om een militante eenheid van de massale arbeidersorganisaties in de gemeenschappelijke strijd tegen het fascisme. Daarvoor was het, zo legde Trotski uit, nodig om niet alleen zij aan zij met de sociaaldemocraten te strijden, maar ook om overeenkomsten voor te stellen aan de leiders van die partij, hoewel zij elk excuus zouden vinden om dergelijke voorstellen af te wijzen. In zijn briljante artikels over de situatie in Duitsland geeft Leo Trotski een gedetailleerde analyse van het fascisme en hoe het te bestrijden.
De KPD verwierp echter de tactiek van het eenheidsfront en gaf in plaats daarvan ultimatums aan de SDP. Het stelde de SDP voor om “samen te vechten”, maar op voorwaarde dat dit onder de leiding van de KPD zou gebeuren. In plaats van het vertrouwen van de sociaaldemocratische arbeiders te winnen, dreven zij hen op die manier weg meer in de handen van de SPD-leiders. Toen de situatie nog gevaarlijker werd, werd de Comintern-tactiek nog ‘radicaler’. De KPD werkte zelfs samen met de nazi’s tegen de sociaaldemocraten, omdat zij zeiden dat “sociaal-fascisme gevaarlijker is dan openlijk fascisme”. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, verklaarde de leiding van de KPD cynisch dat de volgende verkiezingen een gegarandeerde overwinning voor de communisten zouden zijn! Nadat de stalinisten Duitsland zonder slag of stoot hadden overgegeven, kwam Trotski tot de conclusie dat de Comintern niet langer een revolutionaire kracht was en stelde hij voor een nieuwe Internationale op te richten.
Wat is de Sovjet-Unie en waar gaat zij heen?
Zonder af te doen van het belang van zijn andere werken, is ‘De Verraden Revolutie’ wellicht het belangrijkste boek van Trotski. Het werd gepubliceerd in 1936 en analyseerde het stalinisme en de strijd ertegen. Trotski legde hier veel zaken uit die in de jaren 1920 nog niet duidelijk waren.
Stalinisme, zei hij, is een reactie op de Oktoberrevolutie. De drijvende kracht achter deze reactie was de laag van partij- en Sovjet-bureaucraten die, om hun positie te behouden, nu op de ene klasse, en vervolgens op de andere in de samenleving rustten. De arbeidersklasse en haar politieke organisaties, waaronder de bolsjewistische partij, waren door een eenzijdige burgeroorlog van de macht verdreven, door de onderdrukking door de stalinisten van hun politieke tegenstanders. De bureaucratische kaste van voormalige revolutionairen en carrièristen wist zijn positie te versterken door de uitputting van de arbeidersklasse na de revolutie en burgeroorlog, de massale reactionaire druk van de boeren op de jonge arbeidersstaat en het falen van de revolutionaire bewegingen in Duitsland en elders.
Trotski gebruikte een analogie met de Franse revolutie (1789-1794). De contrarevolutionaire terugtrekking, die duidelijk was begonnen in 1923-24, kon volgens hem worden vergeleken met Thermidor. Thermidor is geen klassieke contrarevolutie, maar de politieke terugtrekking uit de revolutie van de radicalen, eerst naar de gematigden en daarna naar de conservatieven. Op deze manier versterkte de nieuwe heersende kaste haar positie. Maar deze “kaste” kon alleen overleven op basis van de verworvenheden van de revolutie: staatseigendom en planeconomie. Zo’n regime moest de planeconomie ontwikkelen en verdedigen, maar dan wel met zijn eigen methoden en doelstellingen.
Zo bleef de Sovjet-Unie alleen in vorm een arbeidersstaat, maar gedegenereerd. De Sovjet-Unie was een gedegenereerde arbeidersstaat. De heersende klasse werd er uit de politieke macht gehaald en de heerschappij van de arbeidersklasse vond haar misvormde afspiegeling in het proletarisch bonapartisme van Stalin. Om de macht terug te krijgen had de arbeidersklasse een politieke, maar geen sociale, revolutie tegen het stalinisme en het herstel van de arbeidersdemocratie nodig. Een politieke revolutie was geen luxe maar een absolute noodzaak. Trotski stelde dat de Sovjet-Unie anders vroeg of laat, voor de bescherming van de privileges van de heersende kaste, het kapitalisme zou herstellen.
De Vierde Internationale
In de jaren 1930 was er buitengewone moed nodig om te beginnen aan de uitbouw van een nieuwe internationale organisatie. De Vierde Internationale werd in 1938 opgezet en botste op machtige vijanden: het stalinisme, de tandeloze maar massale sociaaldemocratie, het imperialisme en natuurlijk het fascisme. Toen deze organisatie werd opgericht telde ze ongeveer 3000 leden.
Na de moord op Trotski in 1940 was er de moeilijke periode van de Tweede Wereldoorlog en van de daaropvolgende periode van economische bloei. Een deel van de Internationale ontwikkelde een verkeerd politiek perspectief, een ander deel schreef de arbeidersklasse als drijvende kracht voor de socialistische revolutie grotendeels af.
De val het stalinisme in 1989-91 met het herstel van het kapitalisme, zorgde ervoor dat een groot deel van de linkerzijde en de arbeidersbeweging politiek ontwapend waren. International Socialist Alternative, toen nog onder de naam Committee for a Workers’ International, verzette zich tegen die linkse stromingen die de arbeidersklasse afschreven. We bouwden geduldig onze organisatie en eerste kaders in heel de wereld uit.
Na de wereldwijde economische recessie van 2008 en in de huidige economische depressie is er een nieuwe radicalisering. International Socialist Alternative is goed geplaatst om daar een rol in te spelen en te bouwen aan een nieuwe revolutionaire socialistische organisatie.
