Neoliberalisme in crisis – het einde van een tijdperk

Op deze site hebben we al meermaals geschreven over de huidige economische crisis. Geen enkele econoom kan het zich nu nog veroorloven om te ontkennen dat er een probleem is. Sommigen proberen nog – al was het maar om de bevolking geen angst aan te jagen – om te stellen dat “de fundamenten van onze economie sterk zijn” (dat verklaarde althans de Amerikaanse Republikeinse presidentskandidaat John McCain). De crisis heeft echter haar dieptepunt nog niet bereikt. Deze situatie zal onvermijdelijk gevolgen hebben op de levensomstandigheden van miljarden arbeiders.

Van subprimes tot koopkracht: crisis op alle niveaus

Sinds een jaar staat de kwestie van crisis centraal in alle discussies onder economen. Daarbij is er onenigheid over de diepte en de lengte van de crisis, ook al wordt steeds meer erkend dat dit geen fenomeen van korte duur zal zijn. Aanvankelijk was er enkel sprake van een financiële crisis in de VS rond de subprimes: hypothecaire leningen die met grote risico’s werden toegestaan door Amerikaanse fondsen. Duizenden families bleken niet in staat te zijn hun lening af te betalen, waardoor ze hun woning verloren en op straat terecht kwamen en waardoor bovendien het financieel systeem aan het wankelen raakte. Verschillende banken kwamen in de problemen.

De financiële crisis is niet zonder gevolgen gebleven voor de reële economie. En ook daar moeten de arbeiders opdraaien voor het falen van de kapitalisten en hun economisch systeem. De financiële crisis had al snel gevolgen in andere sectoren zoals de voedingssector of de energiesector (die heel wat speculatief kapitaal aantrokken – 81% van alle oliecontracten op Nymex, de grondstoffenbeurs van New York, zijn bijvoorbeeld in het bezit van speculanten), wat een belangrijke oorzaak vormt voor de prijsstijgingen van de afgelopen maanden. De crisis heeft bovendien ook gevolgen op het vlak van tewerkstelling, onder meer in de bouwsector of de banksector. In Spanje zijn reeds 300.000 jobs verloren gegaan (het merendeel in de bouwsector waar heel wat Oost-Europeanen werkten). In Californië wil de governator Schwarzenegger 22.000 ambtenaren op straat zetten.

Grote multinationals komen in de problemen. Het monsterverlies van General Motors (15 miljard dollar in het tweede kwartaal van 2008) zal gevolgen hebben, met pogingen om de “loonkosten” te verlagen door aanvallen op de lonen of bijvoorbeeld op de Amerikaanse pensioenfondsen van het bedrijf.

Deze crisis is al voelbaar in Europa en de Westerse wereld, maar nog veel meer in de neokoloniale wereld. Zo waren er in Afrika en Azië tal van rellen en acties tegen de hoge voedselprijzen. Dat versterkt er verder de politieke onstabiliteit. Het IMF kondigde aan dat er door deze crisis reeds zo’n 400 miljard dollar is verloren gegaan. En dan is het enkel wachten op een volgende dieptepunt voor deze crisis, waardoor de verliezen verder zullen oplopen. Kortom, het is crisis op alle niveaus.

De oude tactieken werken niet meer…

De afgelopen jaren werd de crisis telkens afgewenteld op de arbeiders en hun gezinnen die “inspanningen” moesten leveren. Het was telkens nodig om de broekriem aan te halen om te vermijden dat de winsten van de kapitalisten in het gedrang zouden komen.

Na de uitzonderlijke groei in de naoorlogse periode, een periode waarin de arbeiders heel wat verworvenheden konden afdwingen, werd tijdens de crisis van midden jaren 1970 en begin jaren 1980 gezegd dat de arbeiders een aantal verworvenheden moesten afstaan om zo de economie te redden. Dat vormde het begin van het neoliberale beleid dat sindsdien de werkenden steeds verder als citroenen heeft uitgeperst. Maar op een bepaald ogenblik is de citroen volledig uitgeperst.

De economische groei van de jaren 1990 en 2000 heeft de werkenden geen voordelen opgeleverd. Het was een periode van “jobloze groei” (zonder een fundamentele daling van de werkloosheid) met een versterking van alle mogelijke flexibiliteit (opmars van interimjobs, deeltijdse arbeid,…) en daarbij horende lagere lonen. De groei in deze periode was enkel mogelijk door het opdrijven van de uitbuiting van de arbeiders en het openen van een nieuwe uitgebreide markt aan goedkope werkkrachten na de val van de voormalige stalinistische regimes in het Oosten.

Hun antwoord? De rijken en hun kinderen eerst!

Sinds de jaren 1970 tot vandaag was het neoliberale dogma dominant op de planeet en onder de kapitalistische ideologen. In navolging van theoretici als Friedman en Hayek werd staatsinterventie een vies idee. Er werd overgegaan tot alle mogelijke liberaliseringen en privatiseringen.

Nu hun systeem in de problemen komt, hebben de kapitalisten er minder problemen mee om de overheid ter hulp te roepen. In verschillende gevallen heeft de overheid die reddingsvraag positief beantwoord. Daarmee werd een duidelijke boodschap gegeven: de rijken en hun kinderen worden eerst gered.

Zo zagen we hoe de Britse bank Northern Rock werd genationaliseerd door de Labour-regering toen bleek dat de bank haar vingers had verbrand bij de investeringen in subprimes. Een failliet werd vermeden door een nationalisering, onder het motto: “privatisering van de winsten, collectivisering van de verliezen.” Ook in de VS kwam de overheid tussen om garanties te bieden voor de kredietbedrijven Fanny Mae en Freddie Mac. Analisten gaan er van uit dat ook hier een nationalisering de enige oplossing zal bieden.

Terwijl deze regeringen niet twijfelen om miljoenen dollars te gebruiken om de bedrijven en de portemonnee van de grote aandeelhouders te redden, wordt ons gezegd dat er geen middelen zijn om iets te doen aan de daling van onze koopkracht. Loonsverhogingen zijn onmogelijk omdat de kas leeg is. Maar we zien tegelijk dat er soms wel een weg is waar een wil is, de Britse regering toonde aan dat het de rol van brandweerstaat kan spelen als het erop aan komt om een uitslaande brand bij de multinationals en hun aandeelhouders te blussen. De werkenden en hun gezinnen blijven intussen in de kou staan.

Kan China redding brengen?

Een aantal burgerlijke economen hopen dat China de wereld kan redden van de crisis en de rol van de Verenigde Staten als motor van de economie kan overnemen. De economische structuur van China is echter totaal anders. De Amerikaanse markt was decennialang de ultieme opkoper van de wereldwijde productie. Als die markt in crisis komt, vindt de productie minder afname. De Chinese economie is in hoofdzaak gericht op de export en ondanks wat door aanhangers van de “volksrepubliek” wordt beweerd, ligt de levensstandaard van de gemiddelde Chinees niet erg hoog. Bovendien worden de Chinezen geraakt door de crisis en gaan ook Chinese bedrijven over tot afdankingen.

Anderen denken dat het Chinese en Aziatische kapitaal de Oosterse bedrijven kunnen redden en het klopt dat deze kapitalisten er alles aan doen om de beperkte Oosterse markt te behouden om de gevolgen van de crisis toch een beetje te beperken. Dit leidt er wel toe dat beleggingsfondsen meer in eigen land gaan investeren. Sovereign Wealth Funds (beleggingsfondsen van de overheid) zijn nauw verbonden met de economische politiek van verschillende landen. Zo is er de Abu Dhabi Investment Authority die wereldwijd investeert met olieinkomsten van de Verenigde Arabische Emiraten of het Chinese Investeringsbedrijf dat kapitaal van de Chinese staat beheert. Dergelijk kapitaal is volgens sommige economen stabieler omdat er minder directe winst wordt gezocht, maar meer op lange termijn wordt gekeken. Maar ook dat is betwistbaar.

Het einde van een tijdperk

Het geld van beleggingsfondsen mag dan al een positief effect hebben op de economie, veel staten zien niet graag dat hun ondernemingen in handen komen van fondsen onder de controle van buitenlandse staten. Er komt onvermijdelijk een tegenstelling tussen de belangen van het land waarin wordt geïnvesteerd en het land dat eigenaar is van de beleggingsfondsen. Zo was de regering van Bush in de VS er niet mee opgezet toen enkele Amerikaanse havens in handen van een beleggingsfonds uit Dubai kwamen. Bush dwong het beleggingsfonds om die onmiddellijk terug te verkopen. Een aantal principes van het neoliberalisme (zoals het vermijden van iedere interventie, laat staan investering, door de overheid of de absolute vrije handel) worden opzij geschoven bij een crisis die de “strategische belangen” van de Amerikaanse regering bedreigt.

In de New York Times waarschuwde Jim Cramer van CNBC Finance News Network opvallend voor de beleggingsfondsen: “Willen we dat onze banken in de handen komen van de communisten [China?] of zelfs van terroristen [Abu Dhabi, Qatar,…]? Ik neem een willekeurig voorbeeld, want zo wanhopig zijn we wel.” Een topman van een Noors investeringsfonds stelde: “Ze moeten niets van ons hebben, maar ze willen wel ons geld.”

Naarmate de crisis ontwikkelt en erger wordt, moeten ook de vrije handel en de globalisering steeds meer de baan ruimen.

Wat zijn de gevolgen voor de arbeiders?

De crisis zal ongetwijfeld leiden tot meer spanningen: tussen staten, tussen imperialistische machten, maar ook tussen sociale klassen.

De crisis leidt tot een intensere strijd voor grondstoffen, wat een terugkeer van protectionistische elementen mogelijk maakt waarbij iedere staat enkel op zichzelf kan rekenen en zelf moet zoeken naar grondstoffen als olie en gas. We zagen reeds de recente oorlog tussen Rusland en Georgië, dat een belangrijk doorvoerland is voor olie vanuit de Kaspische zee en Centraal Azië.

Deze crisis zal echter ook leiden tot een enorme woede onder miljoenen arbeiders. Als de overheid in staat is om te nationaliseren om de winsten van de aandeelhouders veilig te stellen, waarom zou het dan ook niet kunnen nationaliseren om de jobs van arbeiders te beschermen? De eerste conclusies van arbeiders zullen vooral getrokken worden uit vragen naar concrete antwoorden op hun concrete problemen.

De ervaringen in de strijd en tussenkomsten van linkse socialisten zullen duidelijk maken dat de staat vandaag enkel in dienst van de kapitalisten staat en dat er nood is aan een samenleving waarin de belangen van de meerderheid van de bevolking centraal staan in de plaats van de winst van enkelen. Een dergelijk socialistisch alternatief zal de enige uitweg zijn uit de miserie van het kapitalisme.