60 jaar na het einde van Wereldoorlog 2

Op dit ogenblik wordt de 60e verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog gevierd. De media brengen tal van artikels en historische getuigenissen over de grootste slachtpartij van de menselijke geschiedenis (60 miljoen doden). Is dit artikel nog zo’n dossier? Neen, in tegenstelling tot de officiële geschiedschrijving gaan wij niet voorbij aan de manier waarop WO 2 de internationale krachtsverhoudingen voor de daaropvolgende decennia heeft veranderd.

De Eerste Wereldoorlog was een oorlog om de wereld te herverdelen tussen de imperialistische mogendheden. Gedurende decennia was er een wedloop tussen de verschillende Europese mogendheden om Afrikaanse en Aziatische gebieden in te palmen. Groot-Brittannië en Frankrijk kwamen naar voor als de grote overwinnaars van die wedloop, terwijl Duitsland zich moest tevreden stellen met de “kruimels” van de koloniale wereld.

Duitsland wou een herverdeling in haar voordeel en stortte de wereld in de “Grote Oorlog” van 1914. De belangrijkste sociaal-democratische partijen sloten de rangen achter de vlag van hun eigen imperialistische staten. Het was de Russische Revolutie van 1917 die een einde maakte aan de Grote Oorlog, of toch alleszins aan het oostelijk front, door het sluiten van het vredesakkoord van Brest-Litovsk. Enkele maanden later leidde de Duitse revolutie ertoe dat de activiteiten aan het westelijk front werden stopgezet. Jammer genoeg heeft de Duitse revolutie niet geleid tot een machtsovername door de arbeiders, zoals dit in Rusland het geval was. De sociaal-democratische partij (SPD) was er sterker dan de Russische mensjevieken, de jonge Duitse Communistische Partij (KPD) beging bovendien tal van tactische fouten. De nederlaag van de revolutie in Duitsland, maar ook in Italië, Hongarije, Slovakije,… opende de weg naar een periode van contra-revolutie in Europa, die uiteindelijk de voorbode vormde van een nieuwe wereldwijde oorlog.

De opkomst van het fascisme

De kleinburgerij zag zichzelf in de tang genomen tussen de arbeidersbeweging enerzijds, en de groot-industriëlen en banken anderzijds. De sociaal-democratie en de stalinisten – SPD en KPD – slaagden er niet in om met de arbeidersbeweging een anti-kapitalistische weg vooruit te tonen. Het faillissement hing de kleinburgerij boven het hoofd, en daarmee samenhangend, de noodzaak om haar arbeidskracht te verkopen om te overleven. De kleinburgerij verlangde naar een terugkeer van de “orde”: dikwijls naar de situatie die bestond voor de industrialisatie, toen er een samenleving bestond van kleine producenten.

De fascisten slaagden erin om de kleinburgerij te verleiden met hun retoriek tegen “het financie-kapitaal” en het communisme. De economische crisis van de jaren ‘30 leidde ertoe dat belangrijke delen van de burgerij het fascisme ondersteunden. Dit om hun winsten veilig te stellen door het breken van de arbeidersbeweging en het openen van buitenlandse markten voor Duitse producten.

Het klopt dus niet dat de oorzaak van de Tweede Wereldoorlog de megalomanie van Hitler en Mussolini was. In feite kwam het programma van de fascistische partijen overeen met de noodwendigheden van het kapitalisme in een periode van scherpe crisis. De burgerij van de verslagen landen (Duitsland), of van overwinnende landen die slechts een klein deel van de buit toebedeeld kregen (Italië), dacht haar positie enkel te kunnen herstellen door een nieuwe verdeling van de wereld. Ze wilde dit forceren door middel van een imperialistische oorlog.

Daarbij waren de fascistische partijen het meest vastberaden om naar een oorlog te gaan, terwijl de klassieke burgerlijke partijen nog terughoudend waren omtrent het verstoren van de internationale evenwichten. Er is dus een verband tussen fascisme en oorlog, in die zin dat het twee parallelle gevolgen zijn van de crisis van het kapitalisme in een periode van ontbinding.

Capitulatie van de arbeidersbeweging

De overwinning van het fascisme was niet onoverkomelijk. In Duitsland waren de arbeiderspartijen (SPD en KPD) en hun milities veel sterker dan de nazi’s. Maar de SPD weigerde de confrontatie aan te gaan onder het voorwendsel dat ze binnen de grenzen van de legaliteit wou blijven, terwijl de nazi’s zich daar niets van aantrokken. In de plaats van de arbeiders te organiseren, werd ervoor gekozen om zich achter president Hindenburg te scharen als een “waarborg voor de democratie”.

De KPD daarentegen volgde de lijn van Moskou, dat de absurde theorie naar voor bracht dat de sociaal-democratie en het nazisme tweelingen waren (theorie van het sociaal-fascisme). De KPD heeft zelfs samen met de nazi’s acties georganiseerd! Die houding van de leiding van de twee grote arbeiderspartijen in Duitsland heeft de arbeiders compleet gedesoriënteerd in hun strijd tegen het nazisme. In 1933 kwam Hitler zonder slag of stoot aan de macht, met de instemming van Hindenburg…

Het Hitler-Stalin pact

Het aan de macht komen van Hitler zorgde voor paniek in Moskou, ook al was Stalin grotendeels verantwoordelijk voor die machtsovername. Om haar verdediging te garanderen, wou de Sovjetunie een akkoord sluiten met Frankrijk en Groot-Brittannië. Daartoe wou het ten alle prijze vermijden dat die landen aanstoot zouden nemen aan de communisten. Bijgevolg namen de communistische partijen in het Westen een laag profiel aan en werden ze voorstander van allianties met niet enkel de sociaal-democratie, maar ook met de “progressieve burgerij”.

Die strategie leidde tot de vorming van de volksfrontregeringen in Frankrijk en Spanje in 1936. Om die klassencollaboratie vol te houden, aarzelde de Communistische Partij niet om een algemene staking te breken in Frankrijk of om de revolutie in Spanje te verraden. In 1938 werd een voorstel van Stalin, om samen op te treden tegen de plannen van Hitler in Tsjechoslovakije, geweigerd door Londen en Parijs. Stalin besloot om het geweer van schouder te veranderen en sloot in 1939 een akkoord met Hitler. Hij dacht zich op die manier beter te kunnen indekken. Hoewel het Hitler-Stalin pact een overeenkomst van niet-agressie was, bevatte het ook een geheim protocol over het opdelen van Oost-Europa tussen Duitsland en de Sovjetunie. Terwijl de bolsjevieken in 1917 alle geheime akkoorden bekendmaakten, aarzelde Stalin niet om zelf aanknoping te zoeken met de slechtste methoden van de imperialistische mogendheden.

Een nieuwe oorlog om de wereld te verdelen

De Tweede Wereldoorlog was in Oost-Europa, Afrika en Azië een nieuwe oorlog om de wereld te verdelen. Duitsland had al haar kolonies verloren in 1918 en wou wraak nemen. Italië had bij de overwinning in 1918 weinig oorlogsbuit gekregen en ging daarom over tot het annexeren van Albanië en het binnenvallen van Ethiopië in 1935. Ethiopië was echter het enige Afrikaanse land dat nog niet gekoloniseerd was. Italië kon haar koloniale rijk niet verder uitbreiden zonder voet aan grond te zetten in Franse of Britse kolonies. Dit is de reden waarom Italië in 1940 besloot om aan de kant van Duitsland deel te nemen aan de oorlog.

In Azië ging Japan na de annexatie van Korea en Mantsjoerije over tot de verovering van het volledige Chinese grondgebied. Daarnaast hield Japan ook de Franse, Britse en Nederlandse kolonies in Azië in de gaten. De VS verzette zich tegen de imperialistische ambities van Tokyo in Azië en besloot om de olietoevoer stop te zetten. Dat verklaart de aanslag op Pearl-Harbour in december 1941. Die aanval vormde het ideale voorwendsel voor president Roosevelt om met de VS deel te nemen aan de oorlog, aangezien Japan een bondgenoot was van Duitsland en Italië. De oorlog werd hierdoor mondiaal. De gevestigde imperialistische mogendheden (VS, Frankrijk, Groot-Brittannië) stonden tegenover de As van Duitsland, Italië en Japan, de landen die slecht toebedeeld waren bij de verdeling van de kolonies. Ondertussen was er het Duitse offensief tegen de Sovjetunie in 1941. Dit nieuwe gegeven veranderde niet enkel het verdere verloop van de oorlog, maar wijzigde deels ook het karakter ervan.

De Sovjet-overwinning

Stalin dacht 10 jaar te kunnen winnen met het Hitler-Stalin pact. Hij maakte van de gelegenheid gebruik om de westelijke grens van de Sovjetunie op te schuiven naar die van voor 1914 (met de annexatie van het oosten van Polen, de Baltische staten en Wit-Rusland). De invasie van Finland daarentegen werd een fiasco. Stalin had in zijn strijd tegen de linkse oppositie alle legerofficieren die gevormd waren door Trotski geliquideerd. Zonder zijn beste officieren was het Rode Leger niet in staat om het hoofd te bieden aan het Finse leger.

Hitler leidde hieruit af dat het Rode Leger een papieren tijger was die snel zou worden verslagen door de Wehrmacht. De nazi’s konden bij het systematisch vernietigen van de georganiseerde arbeidersbeweging niet toelaten dat er in Rusland een arbeidersstaat bestond, ook al was die gebureaucratiseerd.

Op 22 juni 1941 viel de Wehrmacht de Sovjetunie binnen. Dit tot opperste verbazing van Stalin, die een ijzeren geloof had in het Pact. De eerste weken van het offensief leken Hitler gelijk te geven. Het Rode Leger, slecht voorbereid, beroofd van haar competente officieren, stortte ineen onder de stoottroepen van de Wehrmacht. Op enkele dagen tijd verloor het Rode Leger honderdduizenden soldaten, die gevangen werden of gedood. Hitler onderschatte echter het vermogen tot weerstand en zelforganisatie van de Russische bevolking. Hij miskende vooral het potentieel van een geplande economie, zelfs al was die op bureaucratische wijze georganiseerd. Een relatief achtergebleven land als de Sovjetunie had nooit zo’n oorlogsinspanning kunnen leveren op basis van de condities van een markteconomie.

Het Rode Leger kon het Hitleriaanse offensief stoppen, om vervolgens over te gaan tot een tegenoffensief. De Sovjetunie betaalde haar overwinning echter met 27 miljoen doden. Het dodental liep veel hoger op: het nazi-regime liet immers haar duivels los op de “ondermensen” (Joden, Slaven, zigeuners).

Terwijl het antisemitisme van het regime in het begin als doel had om een praktische zondebok te vinden voor het lijden van de bevolking, neemt het vanaf dit moment een eigen dynamiek aan die leidt tot de Finale Oplossing. Deze doodsdrift drukte vooral het onvermogen van de nazi’s uit om terug te keren naar een situatie die in hun voordeel was.

Vanaf dit moment verandert het karakter van de oorlog. Er begint een koers tegen de tijd tussen het Rode Leger en de Anglo-Amerikanen. Deze laatsten beslissen enkel om een nieuw front te openen – landing in juni 1944 – om de sovjet-opmars in te dijken. Na de Duitse overgave wordt deze koers verdergezet in het Verre Oosten. De Verenigde Staten aarzelen niet om de atoombom te gebruiken om Japan zonder uitstel op de knieën te dwingen en een verdeling van Japan, zoals in Duitsland en Korea, te vermijden.

De revolutie maakt een einde aan de oorlog

De Amerikaanse en Britse leiders overwegen zelfs om een aparte vrede af te sluiten met Duitsland, om het Rode Leger af te weren. De nazi’s blijven echter koppig de oorlog voeren op beide fronten en de putsch tegen Hitler mislukt. Belangrijker nog is dat de arbeiders de verderzetting van de oorlog en haar omzetting in een “Oost-West”-oorlog niet aanvaard zouden hebben.

In Italië, Frankrijk, Joegoslavië en Griekenland bevrijdden communistische partizanen het merendeel van het territorium. Ze waren een kracht waarmee de geallieerden rekening moesten houden. De machtsovername door de communisten was mogelijk in verschillende landen, ook in de landen van westelijk Europa. Stalin heeft hen dit echter verboden. Hij legde de partizanen op om hun wapens in te leveren, in ruil voor garanties van de kant van de geallieerden.

We kunnen zeggen dat het stalinisme in 1945 dezelfde contrarevolutionaire rol speelde als de sociaal-democratie in 1918. In de landen die bezet werden door het Rode Leger werden niet weinig communisten die actief waren in het verzet geliquideerd, omdat ze weinig betrouwbaar werden geacht. Terwijl het de revolutie (of de dreiging van revolutie) was die de geallieerden verhinderde om de oorlog verder te zetten tegen de Sovjetunie, dacht Stalin te kunnen kiezen voor vreedzame coëxistentie met het imperialisme (de akkoorden van Jalta).

Maar Stalin plukt hierdoor niet meer vruchten uit zijn “matiging” dan in de jaren ’30. In 1949 creëren de imperialistische grootmachten de NAVO om Rusland in te dijken. De wereld komt in de Koude Oorlog terecht. Gedurende bijna een halve eeuw werd het geweld van het imperialisme in bedwang gehouden door het bestaan van het Oostblok. Door de structurele gebreken van het stalinisme werden de gebureaucratiseerde arbeidersstaten echter op een pad van zelfvernietiging gezet. De val van de Sovjetunie als misvormde arbeidersstaat luidde een nieuw tijdperk van imperialistische spanningen in.