Historisch. Kronstadt, een terugblik door Lenin en Trotski

Bij het Amerikaanse Pathfinder Press verscheen eind jaren 1970 een uitgave van de teksten van Lenin en Trotski over de opstand van de mariniers in Kronstadt in 1921. Het boek bevat eveneens een interessant voorwoord. De opstand van Kronstadt in 1921 is tot op vandaag een discussiepunt dat door een aantal linkse activisten wordt opgerakeld, vaak om de oorsprong van het stalinisme bij Lenin en de Bolsjewieken te leggen. Wij zijn het daar niet mee eens.

Waarom zouden we 87 jaar na datum moeten terugkomen op wat er gebeurd is in het kleine Kronstadt voor de kust van Sint Petersburg? Het belang is niet zo zeer wat er exact gebeurd is met de juiste militaire inzichten, maar wel de bredere politieke discussie. In Kronstadt vond begin maart 1921 een opstand plaats tegen de Bolsjewieken, wat uiteindelijk leidde tot een repressieve aanpak door de Bolsjewieken. Dat wordt door sommigen – zowel anarchisten als burgerlijke liberalen – gebruikt om te stellen dat de Bolsjewieken in sé gewelddadig waren en dat er bijgevolg niet echt een onderscheid kan worden gemaakt tussen Lenin en Trotski enerzijds en Stalin anderzijds. De excessen van het stalinisme waren voor hen een logisch voortvloeisel uit het Bolsjewisme.

Wij zijn het daar niet mee eens en bestrijden de historische visie van diegenen die de opstandelingen in Kronstadt gebruiken om het Bolsjewisme verwijten te maken. Hun visie bevat twee belangrijke fouten:

• Ze zien niet in dat een revolutie een proces is waarbij niet alles rechtlijnig vooruit gaat. Soms moeten stappen achteruit gezet worden om te antwoorden op problemen. Het ineenstorten van de productie in Rusland en de daarbijhorende ontbering met sabotage-acties zorgden ervoor dat een groot deel van de bevolking uitgeput was, soms letterlijk. Hoe moesten de Bolsjewieken in die concrete situatie reageren? Het historisch materialisme ziet ontwikkelingen in hun context in plaats van algemene waarden en normen voorop te stellen, ontdaan van enige band met de realiteit.
• De aanhangers van de opstandelingen in Kronstadt maken veelal de fout om de oorsprong van het stalinisme te plaatsen bij het neerslaan van de opstand in Kronstadt. Hierdoor wordt de opkomst van het stalinisme gezien als iets moreel. Het bewustzijn bepaalt het zijn: die malafide bolsjewieken waren nooit te vertrouwen, kijk maar naar hun partijstructuur die dictatoriaal was, en dat zagen we zowel tot uiting komen in Kronstadt als met het stalinisme. Dat is opnieuw een idealistische visie op de geschiedenis die ontdaan is van enig klassenbegrip over hoe het stalinisme kon ontwikkelen.

Betekent dit nu dat wij het neerslaan van de opstand in Kronstadt toejuichen? Neen, zoals Trotski al stelde, was dat geen aangenaam gegeven. Het was een “tragische noodzakelijkheid”. Trotski erkende ook dat de Bolsjewieken zeker heel wat fouten maakten in die periode en dat dit ongetwijfeld mee heeft geleid tot een verscherping van het ongenoegen in Kronstadt. Om Kronstadt te begrijpen en een marxistisch standpunt te kunnen innemen, moeten we wat weten over de historische achtergrond.

De achtergrond van Kronstadt

Het is onmogelijk om de achtergrond te schetsen zonder iets te zeggen over de Russische Revolutie. In 1917 waren er twee revoluties in Rusland als gevolg van het verzet tegen de oorlog, miserie, honger,… De boeren – nog steeds in een meerderheid – volgden de opkomende arbeidersklasse in haar verzet tegen het dictatoriale en oorlogszuchtige tsarisme. Het absolute regime werd omvergeworpen waarna een voorlopige – burgerlijke – regering werd gevormd. Al snel werd duidelijk dat een burgerlijke democratie – het louter verwerpen van het absolute karakter van het tsarisme – niet volstond om een stap vooruit te zetten voor de arbeiders, arme boeren en hun gezinnen. De Bolsjewieken, onder leiding van Lenin en Trotski, hadden zich verzet tegen iedere steun aan de voorlopige regering, tegen een deel van de partijleiding in. Het was duidelijk dat er een tweede revolutie nodig was om de arbeiders en arme boeren zelf aan de macht te brengen. Dat gebeurde met de oktoberrevolutie.

In de revoluties van 1917 speelden de mariniers van Kronstadt een belangrijke rol. Deze mariniers waren van groot belang omdat Kronstadt zowat de verdedigingslijn voor Sint Petersburg vormt. En die stad was de toegangspoort over water tot Europa. De mariniers stonden vooraan in de acties en revolutionaire bewegingen.

Het consolideren van de macht in Rusland was niet evident voor de Bolsjewieken. De revolutie zorgde ervoor dat de arbeiders en arme boeren via de sovjets de macht naar zich toetrokken en wilden bouwen aan een socialistisch alternatief. Er was een immens enthousiasme daarvoor en een besef van de historische taak die werd opgenomen. Maar anderzijds waren er ook belangrijke beperkingen: Rusland was een achtergebleven land, nu zouden ze Derde Wereldland zeggen, en er was geen enkele internationale steun. Integendeel, de prille Sovjetunie werd aangevallen door buitenlandse legers en bovendien werd interne militaire oppositie aangemoedigd (ook materieel).

In 1921 was de situatie bijzonder lastig geworden. Er waren onderbrekingen in de voedselleveringen, onder meer vanuit Siberië, omdat de boeren protesteerden en onder invloed stonden van oppositiegroepen. Er moesten opofferingen worden gedaan aan het front, de beste militanten trokken naar het front om mee te vechten. Hierdoor waren veel fabrieken half leeg en daalde de productie sterk – wat ook leidde tot tekorten. Diegenen die overbleven, waren niet altijd de meest bewuste arbeiders. Er waren opstanden van boeren in verschillende regio’s omdat ze het gevoel hadden dat de Sovjetunie voor hen op dat ogenblik geen stap vooruit betekende: de extreme armoede bleef en door de opeisingen hadden ze het gevoel minder zelf hun eigen baas te zijn. Intern waren er bij de Bolsjewieken heel wat discussies over hoe met deze situatie moest worden omgegaan. Een deel van de partij steunde de “Arbeidersoppositie” en ook op andere manieren kwam het algemene ongenoegen in de samenleving tot uiting in de partij

Een vraag die we ons daarbij kunnen stellen, is natuurlijk of dit de verantwoordelijkheid van Lenin, Trotski en de Bolsjewieken was. Zelf nemen ze een deel van de verantwoordelijkheid op en zeggen ze dat het misschien beter was geweest om sneller van het oorlogscommunisme af te stappen en elementen van wat later de NEP zou worden genoemd, door te voeren. De discussie over het toelaten van beperkte elementen van de markt stond al op de agenda voor het tiende partijcongres van de bolsjewieken in maart 1921. Het was duidelijk dat de uitputting groot was en dat er tijd moest worden gewonnen. Die tijd werd de Bolsjewieken niet gegund door de opstandelingen van Kronstadt die inspeelden op het aanwezige ongenoegen om te stellen dat het probleem bij de Bolsjewieken lag.

Er was een besef van de problemen, alleen kan de verantwoordelijkheid voor de buitenlandse aanvallen en dus voor het oorlogscommunisme niet bij de Bolsjewieken worden gelegd, maar enkel bij die landen die deelnamen aan de aanvallen op de Sovjetunie, inclusief België.

Verslag van de gebeurtenissen in Kronstadt

Een kort overzichtje van wat er exact gebeurde in Kronstadt:

• 1 maart 21 Bijeenkomst van 12.000 tot 14.000 matrozen, soldaten en arbeiders in Kronstadt. Op de bijeenkomst was er een groot ongenoegen. Petrichenko, een matroos, speelt erop in en laat een resolutie aannemen waarin wordt geëist dat er nieuwe verkiezingen komen, elementen van vrije handel, afschaffing van troepen die de voedselbevoorrading vanop het platteland moesten controleren,… Deze bijeenkomst was deels een verrassing voor Lenin en Trotski, ze wisten dat er een probleem was in Sint Petersburg en Kronstadt, maar niet dat het zo breed verspreid was.
• 2 maart Vorming van een revolutionair comité onder leiding van Petrichenko – dit comité neemt de macht over in het stadje.
• 3 maart Een deel van het Rode Leger sluit zich niet bij de opstand aan en trekt zich over het ijs terug uit Kronstadt. De opstand krijgt steun op internationaal vlak en van de Russische Witte Garde
• 5 maart Oproep van het leger, onder leiding van Trotski, met de eis om onmiddellijk de wapens neer te leggen. Trotski gaf bevel om te onderhandelen maar wel met als doel om de opstand zo snel mogelijk te onderdrukken
• 8 maart Aanval op Kronstadt door het Rode Leger nadat onderhandelingen mislukten. Twee groepen vallen aan, maar dit mislukt
• 16-17 maart Nieuwe aanval met inbegrip van 320 afgevaardigden van het Tiende partijcongres van de Bolsjewieken (ook de leden van de oppositie vochten mee) – 15 afgevaardigden kwamen om
• 18 maart Na huis-aan-huis gevechten wordt de stad bezet door het Rode Leger. Enkele duizenden opstandelingen vluchten naar Finland

Waarom was het nodig om de opstand in Kronstadt te onderdrukken? De opstand zou een kristallisatiepunt kunnen worden voor een nieuwe golf van burgeroorlog in de Sovjetunie. De witte legers drongen daarop aan en hielden troepen achter de hand om tussen te komen, onder meer 70.000 manschappen van generaal Wrangel – eens het ijs was gesmolten konden die makkelijk naar Kronstadt trekken om van daaruit Sint Petersburg makkelijk te veroveren.

Een nieuwe opleving van de burgeroorlog zou moeilijk zijn door de immense interne problemen van de economie. De fabrieken en mijnen produceerden in 21 nog 20% van wat ze voor de oorlog produceerden, het land dat werd gebruikt door boeren omvatte nog 62% van wat er voor de oorlog werd gebruikt.

De internationale steun voor Kronstadt zou het moeilijk maken om een einde te maken aan de buitenlandse aanvallen. Twee weken voor de opstand berichtte Le Matin in Parijs al over een opstand in Kronstadt – de militaire veiligheidsdiensten waren nog voor de gebeurtenissen op de hoogte van wat er zou gebeuren… De internationale burgerij steunde Kronstadt uitdrukkelijk.

Voor de Bolsjewieken stelde de kwestie zich dus als volgt: ofwel zou de arbeidersstaat behouden blijven, ofwel zou de contrarevolutie terrein krijgen om te ontwikkelen. Dat zou hebben geleid tot een reactionaire en harde kapitalistische staat.

De opstandelingen in Kronstadt hadden gemengde eisen en bekommernissen. Sommigen hadden het over een Derde Revolutie om de macht van de Sovjets te versterken, maar ze werden allemaal verenigd in hun verzet tegen de Bolsjewieken. De mariniers in Kronstadt stonden niet langer vooraan in de strijd voor een andere samenleving, de mariniers van 1917 werden grotendeels elders ingezet en de lege plaatsen werden ingevuld door voornamelijk boerenzonen uit de Oekraïne, dat leidde tot een lager bewustzijn en ook een sterkere band met de boereneisen en het ongenoegen dat daar heerste.

Er was een oprechte verwarring aanwezig, maar het was duidelijk dat dit onmiddellijk zou gebruikt worden door de internationale burgerij als een stormram om de prille Sovjetunie met de grond gelijk te maken en haar eigen regime te vestigen met alle gevolgen van dien. Niet toevallig reageerde de Europese beurzen positief op de opstand in Kronstadt – ook al waren er tal van leugenachtige berichten over opstanden elders in het land (onder meer in Sint Petersburg waar er voor Kronstadt een aantal stakingsacties waren, maar de arbeiders waren deze gestopt toen Kronstadt begon omdat ze beseften dat dit niets te maken had met het versterken van de Sovjetunie en de positie van de arbeiders).

Een overwinning van Kronstadt had geleid tot een repressief kapitalistisch regime dat de arbeidersbeweging zou proberen volledig te breken. Gelet op de demonstratie van de kracht van de arbeidersbeweging met de revoluties van 1917 zou dat niet zonder slag of stoot kunnen gebeurd zijn. Mogelijk had de term “fascisme” een andere naam gekregen indien dit scenario zich had voltrokken, met een Russische term in plaats van de Italiaanse term die nu voor dit fenomeen wordt gebruikt.

Hadden de Bolsjewieken dan gelijk om de opstand in Kronstadt te onderdrukken? Ze hadden gezien de historische achtergrond en de concrete omstandigheden op dat ogenblik geen andere keuze. De opstand niet onderdrukken had geleid tot een veel slechtere situatie.

Blijft over als argument: morele verontwaardiging. Dat is bijvoorbeeld de positie van de anarchist Victor Serge. Die stelt dat de opstandelingen geen enkele stap vooruit zouden hebben betekend en dat ze gesteund werden door het kapitaal. Maar hij vindt dat de onderdrukking van de opstand fout was vanuit moreel standpunt. Wij denken echter dat je morele standpunten niet los kunt zien van de materiële achtergrond waartegen ze worden ingenomen. We zijn bijvoorbeeld uiteraard tegen moorden, maar wel voor het gewapend verzet tegen de nazi’s in WO2.

Het probleem dat zich in de Sovjetunie stelde, was niet moreel van aard. Het was de achterlijkheid van de economie, het lage culturele peil van de bevolking en de isolatie van de revolutie tegen de achtergrond van buitenlandse aanvallen. Dat is de achtergrond waartegen de bureaucratisering van de Sovjetunie mogelijk was.

Conclusie

Marxisten gaan na wat de historische achtergrond is van gebeurtenissen en wat de verhoudingen van de klassen daarin is. Dat is waarom we de onderdrukking van Kronstadt door de Bolsjewieken erkennen als “tragische noodzakelijkheid”, zoals Trotski het omschreef.

Het was tragisch in de zin dat geweld moest worden gebruikt (het is overigens veelzeggend dat de tegenstanders van de Bolsjewieken naar Kronstadt moeten verwijzen en niet naar de oktoberrevolutie zelf als het gaat om het geweld van de Bolsjewieken…). Het was ook tragisch omdat het een uitdrukking was van de penibele situatie waarin de Sovjetunie zich bevond.

Het was noodzakelijk omdat het alternatief dat door Kronstadt zou worden geboden – gezien de achtergrond – zou bestaan uit een bewind dat zich fel zou keren tegen de arbeiders.