Kapitalisme verwoest het milieu en leidt tot plagen

Neen, de pandemie is geen goede zaak voor het milieu. En neen, de ecologische crisis is niet opgelost door de uitbraak van een gezondheidscrisis. Integendeel: de gezondheidscrisis is nauw verbonden met de ecologische crisis.

Sprinkhanen en branden 

Vreselijke branden in Australië en een sprinkhanenplaag in Oost-Afrika domineerden begin 2020 het wereldnieuws. Dit verdween snel in het bewustzijn van veel mensen toen de Covid-19 pandemie uitbrak in een wereld die door het kapitalisme al bijzonder kwetsbaar was geworden. De klimaatvernietiging nam wereldwijd toe. De wereldeconomie stond op de rand van een grote recessie. Nu versterken alle crisissen van het systeem elkaar.

Zowel de branden als de sprinkhanen werden voorgesteld als natuurrampen die nu eenmaal gebeuren. Tot op zekere hoogte klopt dit: brand maakt deel uit van de ecologie van Australië en er zijn al duizenden jaren sprinkhanenzwermen. Beide zijn echter veel erger geworden door de klimaatverandering.

Meestal wordt het verdampte water van de Indische Oceaan naar het oosten gedragen om te regenen boven Oost-Azië. Onder bepaalde omstandigheden stroomt het vocht echter naar het westen, naar het Arabisch schiereiland en Oost-Afrika. Deze toestand, die een positieve fase van de Dipool van de Indische Oceaan wordt genoemd, deed zich voor in het tweede deel van zowel 2018 als 2019. Dit veroorzaakte ongewoon zware regenval in die jaren, wat de noodzakelijke voorwaarde is voor sprinkhanen om zich snel te kunnen voortplanten en van solitaire insecten in enorme zwermen te veranderen. Klimaatverandering draagt in belangrijke mate bij aan de positieve dipoolfase, waarbij de fase steeds vaker voorkomt.

2019 was het warmste en droogste jaar in Australië sinds het begin van de metingen in 1910, met gemiddelde temperaturen die 2 graden Celsius hoger lagen, en het zomerseizoen dat een maand langer duurde. De positieve dipoolfase betekende ook dat Australië minder regen kreeg dan normaal en het maakte de omstandigheden voor brand in Australië ‘veel gunstiger’.

Het kapitalisme is de drijvende kracht achter de klimaatverandering en maakt de zogenaamde natuurrampen nog erger. De Australische en Canadese regeringen subsidiëren de fossiele brandstoffen in plaats van over te schakelen op hernieuwbare energie. De directe subsidie van Canada bedraagt minstens 3,3 miljard dollar, plus de aankoop van een te dure pijpleiding, met provincies die meer subsidies toevoegen. Het Internationaal Monetair Fonds schat dat de directe en indirecte subsidies $60 miljard bedragen in Canada en $29 miljard in Australië. Dit ondanks de wetenschap dat het verbranden van fossiele brandstoffen de intensiteit van bosbranden verhoogt, naast de vele andere schadelijke gevolgen. Na tientallen jaren van mislukkingen, was er een wereldwijde COVID-veroorzaakte sluiting van de maatschappij nodig en een diepe economische depressie om het vrijkomen van kooldioxide te verminderen. Hoewel de kapitalistische klasse al veertig jaar op de hoogte is van de klimaatverandering, gaven zij de voorkeur aan kortetermijnwinsten voor enkelen boven veerkracht voor de mensheid op lange termijn.

Bovendien ondermijnt het kapitalisme het vermogen om te reageren. Oost-Afrika is verwoest door tientallen jaren van besparingen en privatisering onder invloed van het internationale kapitalisme, bovenop eeuwen van kolonialisme. Hoewel Australië een welvarend land is, hadden de brandweer en de preventieve maatregelen, zoals gecontroleerde verbranding, te lijden onder een vermindering van de investeringen en de uitgaven, waardoor het vermogen om te reageren op de branden werd verzwakt. Het kapitalisme heeft invloed op zowel de oorzaken als de gevolgen van de natuurverschijnselen, waardoor ze in ernstige rampen veranderen.

Toenemende verspreiding van virussen

Virussen bestaan in elk leven. In de meeste gevallen heeft de gastheer zijn verdediging zo ontwikkeld dat het virus geen hoge sterftecijfers veroorzaakt. Virussen kunnen echter wel van de ene soort op de andere overgaan. Mensen zijn een ideale gastheer voor een virus, omdat er veel mensen zijn en onze levensstijl het gemakkelijk maakt om het virus te verspreiden. Naar schatting 1.415 ziekteverwekkers (zoals bacteriën, virussen en parasieten) waarvan bekend is dat ze de mens infecteren, zijn voor 61% te wijten aan ziekteverwekkers die van dieren naar de mens zijn overgegaan. Toen de mens dieren temde, was er een toename van ziekten die naar de mens sprongen, waardoor pokken en mazelen.

Na verloop van tijd ontwikkelden de meeste mensen weerstand tegen pokken. Toen de pokken echter het Amerikaanse continent bereikten met het Europese kolonialisme, had dit een verwoestende uitwerking, omdat de inheemse volkeren van het Amerikaanse continent niet eerder werden blootgesteld aan de pokken en er geen resistentie tegen hadden opgebouwd.

In de loop der eeuwen werden door de toegenomen menselijke activiteit in gebieden met een lage menselijke dichtheid nieuwe virussen toegevoegd die afkomstig waren van dieren. Zo veranderde met het kappen van bossen in Afrika voor de landbouw in de 19e eeuw de knokkelkoorts van het doorgeven onder muggen en niet-menselijke primaten naar het besmetten van mensen.

Op dezelfde manier verspreidde de groei van de handel en het reizen ziekten. De Zwarte Dood, de ‘pest’, werd veroorzaakt door een bacil die veel voorkomt bij knaagdieren in Centraal-Azië en die door vlooien tussen de dieren wordt verspreid. Om verschillende redenen kon het zich van mens tot mens verspreiden en breidde het zich uit naar China, Azië en bereikte het Europa in 1347.

In de afgelopen jaren is er een toename geweest van virussen die overgingen van dieren naar mensen. Kate Jones, van het University College London, verklaarde dat door dieren overgedragen infectieziekten een “toenemende en zeer aanzienlijke bedreiging vormen voor de wereldwijde gezondheid, veiligheid en economie.” Uit haar onderzoek bleek dat van de 335 ziekten die tussen 1960 en 2004 zijn opgedoken, 60% afkomstig was van dieren.

Het is duidelijk dat deze toename van het aantal van dieren afkomstige ziekten te wijten is aan het toegenomen contact tussen mens en dier. Thomas Gillespie, een professor aan de Emory University, legde uit: “Grote veranderingen in het landschap zorgen ervoor dat dieren hun leefgebied verliezen, wat betekent dat soorten samengepakt raken en ook meer in contact komen met de mens. Soorten die overleven veranderen hun bewegingen en vermengen zich met verschillende dieren en met de mens.”

Richard Ostfeld, Cary Institute of Ecosystem Studies, New York, wijst erop dat “knaagdieren en sommige vleermuizen gedijen als we natuurlijke habitats verstoren. Zij zijn het meest bevorderlijk voor de overdracht [van ziekteverwekkers]. Hoe meer we de bossen en habitats verstoren, hoe meer gevaar we lopen.”

Een team van wetenschappers schreef dat “meer dan 70% van alle opkomende ziekten die mensen treffen, afkomstig zijn van wilde dieren en huisdieren …[en] ongebreidelde ontbossing, ongecontroleerde uitbreiding van de landbouw, intensieve landbouw, mijnbouw en ontwikkeling van de infrastructuur … hebben een ‘perfecte storm’ gecreëerd voor de verspreiding van ziekten van wilde dieren naar de mens.”

Intensieve landbouw creëerde de ideale omstandigheden voor het voortbestaan en de verspreiding van virussen. Het Nipah-virus, dat in vleermuizen leeft maar naar varkens kan springen, barstte in 1999 in Maleisië los toen de intensieve varkenshouderij zich uitbreidde. Het doodde 105 mensen in Maleisië en sindsdien zijn er andere uitbraken geweest. De toenemende industriële productie van kippen en ander pluimvee heeft de uitbraken en de verspreiding van soorten vogelgriep gestimuleerd.

Kapitalisme maakt het erger

Luchtvervuiling veroorzaakt long- en hartschade en is verantwoordelijk voor minstens 8 miljoen voortijdige sterfgevallen per jaar. De uitbraak van het SARS-coronavirus in China in 2003 heeft aangetoond dat besmette mensen die in gebieden met meer luchtvervuiling woonden, twee keer zoveel kans hadden om te sterven als mensen die op minder vervuilde plaatsen woonden.

Het aantal sterfgevallen door COVID-19 in de noordelijke steden van Italië nam toe door de luchtvervuiling. Een andere studie in de VS stelde vast dat een “kleine toename van de langdurige blootstelling aan PM2.5 [kleine deeltjes in de atmosfeer die meer dan 4 miljoen mensen per jaar doden] leidt tot een grote toename van het sterftecijfer van COVID-19.”

De sprinkhanenplaag, aangewakkerd door de klimaatverandering, dreigt in Oost-Afrika een verwoestende uitwerking te hebben op de gewassen. Inspanningen om sprinkhanenzwermen uit te roeien worden gehinderd door COVID-19. De vluchtbeperkingen vertragen de levering van pesticiden en andere vitale apparatuur.

Het noordelijk halfrond staat op het punt om het bosbrandseizoen in te gaan. British Columbia in Canada had zijn eerste “uit de hand gelopen” brand een uurtje rijden ten noorden van Vancouver op 15 april. Iets meer dan een week later werd Fort McMurray getroffen door een grote voorjaarsbrand. Beide veroorzaakten evacuatiebevelen voor de lokale bevolking. Klimaatverandering zorgt voor ergere overstromingen en branden.

Het aanpakken van deze en vele andere gebeurtenissen zal veel moeilijker en gevaarlijker worden in een tijd van COVID. Hoe kan men sociale afstand nemen bij het evacueren van mensen of het vullen van zandzakken? Branden produceren rookwolken en luchtvervuiling maakt ernstige ziekte en dood door COVID-19 waarschijnlijker. Wat als al overbelaste ziekenhuizen te maken krijgen met gewonden van overstromingen, branden, stormen en andere natuurverschijnselen die door de klimaatverandering zijn toegenomen? Een verder bewijs van de extreme kwetsbaarheid die het kapitalisme heeft gecreëerd: Kenia, dat al getroffen is door sprinkhanen en Covid-19, werd begin mei getroffen door stortregens en grote overstromingen.

Het kapitalisme heeft het menselijk welzijn, vooral voor de arbeidersklasse en de armen, op het scherpst van de snede gezet – en dat alles voor de winst.

Meerdere rampen – één oorzaak

Steeds vaker verwijzen schrijvers naar rampen van ‘bijbelse proporties’. Misschien moet dit worden veranderd in rampen van kapitalistische proporties. Eeuwenlang heeft het kapitalisme de mensheid en de natuur als handelswaar behandeld – om te gebruiken voor winstbejag en vervolgens weg te gooien. Het kapitalisme heeft de veerkracht van de samenleving ondermijnd. Het heeft het vermogen van de natuur om schokken op te vangen misschien wel tot breekpunten afgebouwd.

Wetenschappers hebben het over elkaar in lussen versterkende processen waarbij de gevolgen van een trend deze uiteindelijk verder versterkt. Het noordpoolgebied warmt op in een tempo dat twee keer zo hoog is als de gemiddelde mondiale opwarming als gevolg van de klimaatverandering. Naarmate het Noordpoolgebied warmer wordt, smelt het zomerijs en komt er meer open water bloot te liggen, waardoor energie wordt geabsorbeerd terwijl het ijs het weerkaatst. Het water wordt dus warmer en er smelt meer ijs. De bevroren bodem van het Noordpoolgebied, de permafrost, bevat grote hoeveelheden methaan, een broeikasgas dat krachtiger is dan CO2, zodat de temperatuurstijging de klimaatverandering versterkt.

De maatschappij kent een zelfde zichzelf versterkende logica. Als de kapitalistische klasse haar zin krijgt, zal de enorme toename van de overheidsschulden, die worden uitgegeven om de COVID-19 lockdown en de economische depressie op te vangen, worden betaald door besparingen op de overheidsuitgaven en aanvallen op de levensstandaard van de werkenden, zoals na de recessie van 2008-09 is gebeurd. Dit zou de samenleving nog kwetsbaarder maken voor de volgende pandemie en andere ontwikkelingen in de natuur die door het kapitalisme in grote rampen ontaarden.

De tijd waarin we leven wordt het Antropoceen genoemd. Als de mensheid het kapitalisme niet ten val brengt, kan dit tijdperk, althans voor de mensheid, de Anthropo-cide zijn.

Dat is niet zeker. Er is een opkomende stroom van mensen die verandering eisen en zich afvragen hoe de mensheid in deze puinhoop terecht is gekomen, waarbij het kapitalisme steeds meer wordt aangewezen als hoofdoorzaak. Dit geeft ons de hoop dat we het tij kunnen keren en de wereld kunnen veranderen.