Een relaas van de staking bij INEOS Phenol

Op 9 januari 2020 brak er een staking uit onder de 180 werknemers van de fenolfabriek van INEOS in de Antwerpse waaslandhaven. Directe aanleiding was het ontslag van Chris De Wachter, vakbondsafgevaardigde voor ACLVB. Chris klaagde systematisch onveilige situaties aan in het bedrijf. Hij verzette zich tegen de drieste manier waarop de nieuwe plantmanager, Hugo Piot, organisatorische veranderingen wou doorvoeren. Piot had bovendien in de maanden voorafgaand aan de staking al verscheidene werknemers ontslagen. Vaak tot onbegrip bij de collega’s.

Sluimerend ongenoegen over een nieuw management

Onderhuids was het ongenoegen bij het personeel over de koerswijzigingen en het nieuwe management al geruime tijd groeiende. Aan het piket vertelden de personeelsvertegenwoordigers hoe de bijeenkomsten van hun Ondernemingsraad en het CPBW verworden waren tot patronaal eenrichtingsverkeer waar geen tegenspraak meer werd geduld. Het ontslag was de druppel te veel, en vrijwel onmiddellijk werd de gehele productie stilgelegd door de operators.

Naast de re-integratie van de 55-jarige Chris De Wachter – of een financiële compensatie tot aan zijn vervroegd pensioen, wat in concreto 2 jaar loon boven het wettelijk vastgelegde zou betekenen – eist het vakbondsfront tevens een andere managementstijl. Of beter, als het even kan, het vertrek van Piot. Een beleid mét inspraak van de personeelsvertegenwoordigers en evenwichtige afspraken over geplande organisatorische wijzigingen. De INEOS-directie doet in de pers alsof haar neus bloedt: Piot is een “eerlijk en empathisch man”, het sociaal overleg wordt wel degelijk gerespecteerd en over alles kan gepraat worden. Behalve over de re-integratie, want met De Wachter “valt geen land te bezeilen”. In tegenstelling tot de 27 voorgaande jaren dan…?

De directie kan dan wel beweren dat er niks mis is met haar handelswijze. Wanneer een ruime meerderheid van het personeel in staking gaat, en dat voor ondertussen 40 dagen, valt niet meer te ontkennen dat er van alles misloopt met het gevoerde beleid. Chris De Wachter werd overigens ontslagen tijdens wat de werkgevers de zogenaamde “soldenperiode” voor delegees noemen. Net vóór het begin van de ontslagbescherming verbonden aan de volgende sociale verkiezingen, die plaatsvinden in mei 2020, is de beschermingsvergoeding van een afgevaardigde het laagst. Een aanval met voorbedachte rade om de vakbonden in het bedrijf te verzwakken dus. “An injury to one, is an injury to all”, dachten de werknemers – heel terecht – toen begin januari de fabriek begonnen af te stellen.

Solidariteit tegenover agressief INEOS

Het ontslag van de ACLVB-afgevaardigde was een gewaagde gok van het management. Eentje waarvan ze de gevolgen heel waarschijnlijk compleet verkeerd heeft ingeschat. De solidariteit onder het personeel bleek veel krachtiger dan verwacht en de staking doet haar meer zeer dan ze wil toegeven. In de pers liet ze optekenen dat het productieverlies zou opgevangen worden door de fenolproductie in haar buitenlandse vestigingen op te schroeven. Daarmee doet ze zichzelf veel sterker voor dan ze werkelijk is. De fenoldivisie van INEOS bestaat uit wereldwijd uit drie vestigingen, waarvan de Antwerpse plant de grootste is en meer dan een derde van de productie voor zich neemt. INEOS is overigens met voorsprong marktleider op de fenolmarkt, een positie die ze ongetwijfeld wil behouden. Bij minstens 1 bedrijf in de Antwerpse haven werd een hele productielijn afgesteld omwille van een tekort aan aceton, een bijproduct dat normaal door INEOS Phenol wordt geleverd.

De financiële kater als gevolg van de staking valt INEOS ongetwijfeld zwaar. De verliezen zijn een veelvoud van wat het zou kosten om De Wachter uit te betalen tot aan zijn pensioen. En of de organisatorische wijzigingen en de flexibiliteit die het management het personeel door de strot wil rammen de economische schade ooit kunnen goedmaken, is nog maar de vraag. Het gaat hier om een principekwestie. Een krachtmeting. Het personeel moet buigen… of barsten. Het lijkt er sterk op dat INEOS de fabriek nog liever sluit, dan het ontslag van De Wachter in te trekken.

Het dossier ligt wellicht al op de tafel van de sterke man van INEOS, Sir James “Jim” Ratcliffe. De rijkste Brit – met een vermogen van 24 miljard euro – richtte de multinational in 1998 op. Het bedrijf groeide snel door fabrieken van BP, Solvay, Dow, Degussa, BASF e.a. over te kopen. Zo werd de fenolfabriek in 2001 overgekocht van Degussa, het huidige Evonik. Momenteel telt INEOS wereldwijd 22.000 werknemers, draait het een omzet van 85 miljard dollar en heeft het een operationele winst van 4,3 miljard dollar. De Antwerpse chemiecluster, waar het 6 productievestigingen heeft, is ondertussen uitgegroeid tot een cruciale uitvalsbasis voor INEOS.

INEOS is een relatief nieuwe speler in Antwerpen. En het lijkt zich agressiever op te stellen dan wat we hier gewoon zijn. Het verhaal van de INEOS raffinaderij in Grangemouth (Schotland) is genoegzaam bekend aan het piket van de fenolfabriek. Daar sloot Ratcliffe in 2013 botweg de gehele plant – met 800 eigen werknemers en een 600-tal actieve contractoren – nadat er een staking was uitgebroken omwille van het ontslag van een vakbondsafgevaardigde (!) en gevraagde inleveringen. Pas nadat de vakbond Unite een “no-strike agreement” voor 3 jaar tekende en de werknemers de inleveringen slikten, startte INEOS de raffinaderij terug op.

Zelf omschrijft INEOS deze praktijken op haar website als een “directe managementstijl”. Waar andere chemiepatroons twee keer nadenken vooraleer ze miljoenenverliezen dreigen te slikken bij een staking, duwt Ratcliffe het gaspedaal liever nog wat harder in. Dat hij niet onder onmiddellijke druk staat van de financiële markten – INEOS is niet beursgenoteerd – zal hier wel in mee spelen.

Verdeel-en-heers om de staking te breken

De inschattingsfout van de INEOS-directie leidde er tevens toe dat ze in de eerste dagen na het uitbreken van de staking duidelijk in het defensief zat in het publieke debat. Het vakbondsfront legde heel concreet de vinger op de etterende wonde in de eerste artikels die verschenen in de Gazet van Antwerpen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad.

Nadien herstelde de INEOS directie zich snel. De vermoorde onschuld spelen in de media, maar ondertussen “binnen den draad” alle “truken van de foor” inzetten om het personeel tegen elkaar op te zetten in een poging om de staking te breken. Operators werden individueel benaderd, thuis opgebeld en onder druk gezet. Er werd een brief naar huis verstuurd met de boodschap dat iedereen die staakt, de toekomst van de fabriek – en dus zijn job – op het spel zet. Een werkgeversvoorstel met een hoop valse en vage beloften werd ter stemming voorgelegd. Nieuwe aanwervingen beloven om mensen te vervangen die recent ontslag hebben genomen, is géén toegeving. Een psycholoog inschakelen om naar de grieven van mensen te luisteren is eerder een slag in het gezicht van de werknemers dan een tegemoetkoming op vlak van inspraak. De directie verloor de stemming dan ook met 78%.

Maar het management had haar volgende zet al klaar. Twee dagen na de stemming, na 23 dagen staking, stelde ze in de media dat ze de fabriek naar een “verhoogd veiligheidsniveau” zou brengen. Larie en apekool die moest dienen om de verplichte veiligheidsbezetting te kunnen schrappen. Zolang een chemische fabriek niet productvrij gespoeld is, blijft er een reële kans op calamiteiten bestaan. Daarvoor bestaat er een veiligheidsbezetting van enkele mensen die 24u/24u aanwezig zijn op het terrein om in te grijpen als er iets gebeurt. Voor de vakbonden bood dit de mogelijkheid om mensen alternerend te laten werken en staken, waardoor het loonverlies binnen de perken blijft. Voortaan zou de directie – ook al werd de fabriek nooit productvrij gespoeld – de veiligheid garanderen met kaderleden (die hier niet voor opgeleid zijn) en enkele werkwilligen. De badges van iedereen die staakt werden ingetrokken. “Financieel uitroken” heet zoiets. Voor sommigen betekent dit al snel dat er een serieuze druk komt op hun huishoudens.

Onmiddellijk kwamen er reacties als: “Nu zullen we eens zien wat ze er écht voor over hebben”. Dat is volledig naast de kwestie uiteraard. Een staking is geen romantisch conflict over waarden en normen, maar draait om de concrete krachtsverhouding tussen werknemers en patronaat in het bedrijf. Het gaat om werk- en leefomstandigheden in een realiteit waar de economische macht in de handen ligt van de kapitaalbezitters. De solidariteit breken door alle mogelijke spanningen tussen de stakers op te poken is patronale abc, en het instrument bij uitstek om de krachtmeting in haar voordeel te beslechten. En omgekeerd is het versterken en uitbreiden van de solidariteit de sleutel voor de stakers en hun vakbonden om de strijd te winnen.

In die context moeten we het “financieel uitroken” plaatsen. En hoewel het management de staking vooralsnog niet kon breken, mistte de zet haar effect niet. Druppelsgewijs lieten werknemers zich op de lijst van werkwilligen plaatsen. Bij het ACV blijkbaar meer dan bij de andere bonden, waardoor ook de ACV-delegees beslisten om binnen te gaan. Het vakbondsfront was gebroken, en zou voortaan enkel nog uit ACLVB en ABVV bestaan. Het piket aan de poort, dat systematisch bemand wordt bij ploegwissels, is overigens eerder een organisatie-instrument voor de staking en geen reële blokkade van de toegangspoorten. Wie wil werken kan binnen, al vinden er niet meer dan wat onderhoudswerkzaamheden plaats aangezien er te weinig werkwilligen zijn om de plant op te starten. Van de 80 procesoperators zijn er nog steeds meer dan de helft in staking.

De rol van werkgeversorganisatie Essenscia (de Belgische industriefederatie voor de chemie- en farmasector) is ook op zijn minst dubieus te noemen. Ze heeft nauwelijks een aandeel in pogingen om het conflict te ontmijnen. Meer zelfs, in een persbericht van 29 januari valt ze de stakende werknemers aan op het feit dat klimaatactivisten – waarover later meer – positief onthaald werden aan het piket. Alweer een poging om verdeeldheid te creëren. Tussen de werknemers onderling, omdat ze maar al te goed weet dat het klimaatthema gevoelig ligt bij veel chemiewerknemers, en tussen de basis en de vakorganisaties, aangezien het een publiek geheim is dat vooral ACLVB sceptisch staat tegenover de klimaatbeweging. Pikant detail: de huidige voorzitter van Essenscia, Hans Casier, is tevens CEO van de wereldwijde divisie Phenol voor INEOS…

Solidariteitsacties in andere vestigingen blijven uit

Dat een staking 5 weken aanhoudt, is dezer dagen niet zo vanzelfsprekend meer. Het toont aan dat de vakbondsdelegaties de jaren voordien een basis van vertrouwen en autoriteit hebben opgebouwd in het bedrijf. Maar een staking in een relatief klein bedrijf met 180 werknemers, verstopt in een uithoek van de haven op de linkeroever van de Schelde, kan al snel geïsoleerd geraken. Op nationale media-aandacht hoeft er niet echt gerekend te worden. Misschien maar goed ook gezien de neoliberale tendens in de pers. Daarom zijn de solidariteitsbijeenkomsten die regelmatig georganiseerd worden aan het piket – er gingen er al 5 door – cruciaal om het isolement te doorbreken en de uitputting tegen te gaan. Vakbondsmilitanten uit de sector en daarbuiten, en klimaatactivisten kwamen erop af om hun solidariteit te betuigen. Daarnaast hebben de werknemers onderling verschillende keren uitgebreide bijeenkomsten georganiseerd aan het piket, gecombineerd met bijvoorbeeld een barbecue, om de samenhang te versterken.

Er werden door het ABVV ook al contacten gelegd met de vakbond Unite in Groot-Brittannië om de werknemers van INEOS in haar thuisbasis op de hoogte te stellen van de strijd die hun Antwerpse collega’s voeren. Unite heeft bovendien in een rechtstreeks schrijven aan Ratcliffe uitdrukkelijk gevraagd om tegemoet te komen aan de eisen van de vakbonden bij INEOS Phenol.

Mochten er solidariteitsacties op touw gezet kunnen worden in bijvoorbeeld de andere INEOS productievestigingen in Antwerpen, dan zou er een fundamentele stap kunnen gezet worden om de positie van Piot en zijn management te ondermijnen. Dergelijke acties bleven tot op de dag van vandaag echter uit, en het ziet er ook niet naar uit dat ze er zullen komen. Geen enkele van de drie vakbonden heeft een voldoende militante basis in de andere INEOS fabrieken om dit te bewerkstelligen. De eerste viool bij INEOS Phenol wordt ook gespeeld door de ACLVB, gezien hun ruime meerderheid aan leden en afgevaardigden, dewelke minder voeling heeft met tradities omtrent het organiseren van strijd aan de basis.

Klimaatbeweging verleent steun aan het piket

Vanaf de eerste solidariteitsbijeenkomst waren er mensen van de klimaatbeweging (“Youth for Climate” en “Workers for Climate”) aanwezig aan het piket. Om hun solidariteit te betuigen, én om uit te leggen dat ook zij in een strijd verwikkeld zijn tegen INEOS. Het bedrijf plant immers een miljardeninvestering in de Antwerpse haven bestaande uit een “ethaankraker” en een “propaandehydrogenatie-installatie”. Deze fabrieken zullen schaliegas als grondstof gebruiken om respectievelijk ethyleen en propyleen te produceren, bouwstenen voor het overgrote merendeel van de chemische productieprocessen. Naast de bekende milieuschade die het ontginnen van schaliegas met zich meebrengt, en de CO2 die erbij vrijkomt, zou de ethaankraker 0,8 tot 1,5 miljoen ton CO2 per jaar uitstoten. Zeer terecht stelt de klimaatbeweging dat het compleet onverantwoord is om in tijden waarin het drastisch verminderen – en tot 0 brengen – van de CO2-uitstoot noodzakelijk is om onze planeet leefbaar te houden, te investeren in deze technologie. Jim Ratcliffe vindt anders wel manieren om zichzelf te beveiligen tegen de gevolgen van de klimaatverandering: zo wilde hij in een natuurgebied in New Forest (GB) een optrekje van 4,5 miljoen euro bouwen, ondersteund door hydraulische stelten om zich te beschermen tegen een stijgende zeespiegel… Hij kreeg er evenwel nooit de toelating voor.

Ondanks de PR-campagne van Essenscia, waarbij het zichzelf op de borst klopt over hoeveel inspanningen de aangesloten bedrijven reeds hebben geleverd om de CO2-uitstoot in de sector te reduceren, stellen we vandaag vast dat de Antwerpse chemie in de feiten omgevormd wordt van een aardolie-gebaseerde scheikunde tot een industrie gebaseerd op schaliegas. Naast de geplande investering van INEOS heeft ook BASF haar “steamcracker” omgevormd tot een installatie die in grote mate schaliegas zal verwerken. Borealis bouwt op linkeroever een “propaandehydrogynatiefabriek”. Amerikaanse schaliegas is immers stukken goedkoper dan nafta – een aardoliederivaat – waarmee de krakers tot nu toe gevoed werden. Winstmaximalisatie gaat dus boven al de rest in het kapitalisme. Alle imagocampagnes ten spijt.

Waar bij de eerste bezoeken van de klimaatactivisten hun aanwezigheid nog op scepsis onthaald werd, veranderde dit naarmate de strijd verdergezet werd. Opgeklopt door patronaat, politiek en media leeft in de chemiesector nogal sterk het idee dat actievoeren voor een CO2-neutrale economie onze jobs op de helling zet. In de context van het kapitalisme is dit zelfs een waarschijnlijk scenario, aangezien de patroons er niet voor zullen terugdeinzen om de gevolgen op de werknemers af te wentelen als hun lucratieve business onder druk komt te staan.

Het moet ook gezegd dat bij een deel van de klimaatbeweging het inzicht ontbreekt dat de werkende klasse de historische kracht is in de samenleving die, vanuit haar economische positie, het kapitalisme kan omverwerpen. En met het kapitalisme haar tendens om mens en milieu te vernietigen doorheen de inherente drang naar winstmaximalisatie. Een democratisch socialistische samenleving waar mens en milieu op de eerste plaats komen, wordt dan mogelijk. Dat dit inzicht ontbreekt valt op in acties van groepen als “Extinction Rebellion”, die er vaak niet op gericht zijn om bredere lagen van jongeren en werkenden aan te spreken en te betrekken.

“Die gasten strijden tegen het kapitalisme, en wij, wij doen dat in feite ook”, stelde een delegee aan het piket. Gesprekken tussen stakers en klimaatactivisten gingen bijvoorbeeld over welke technologieën – weliswaar vaak nog op papier of in pilootfase – er vandaag reeds voorhanden zijn om tot een chemische nijverheid te komen die geen gebruik meer maakt van fossiele brandstoffen en bovendien CO2-neutraal is. Ook de arrogante houding van het bedrijf INEOS, dat onrespectvol omgaat met haar werknemers en ieder debat met de klimaatbeweging weigert, kwam vaak aan bod. “INEOS management + sustainable growth = bad chemistry” stond op een spandoek van de klimaatactivisten die aan de poort werd opgehangen.

In de media liet de secretaris van ACLVB, Eric Horemans, optekenen dat hij niet zo opgezet was met de aanwezigheid van de klimaatjongeren. Daarmee trapt hij in de val die Essenscia met haar eerder aangehaald persbericht had uitgezet. De delegees en stakers lieten het tot nu toe niet aan hun hart komen en organiseerden bijvoorbeeld op woensdag 5 februari een gezamenlijk moment met “Youth for Climate” aan het piket. Bekend gezicht Anuna De Wever was aanwezig en o.a. de Gazet van Antwerpen berichtte erover. Dergelijke ontmoetingen van de klimaatbeweging met werknemers in strijd zijn belangrijk om tot een wederzijds begrip te komen en samenwerking in de toekomst mogelijk te maken.

Staking zal tot andere verhoudingen leiden in de fabriek

Wat de uitkomst van de staking zal zijn, valt moeilijk te voorspellen. Een duidelijke overwinning voor de stakers zal moeilijk worden gezien de radicale houding van de directie, de diepe zakken van Ratcliffe en co en het feit dat de strijd beperkt blijft tot de fenolfabriek. Maar zoals ABVV-secretarissen Levi Sollie en Patrick Lodewijckx in Gazet van Antwerpen lieten optekenen, zal de directie er niet aan voorbij kunnen dat een dergelijke lange staking de verhoudingen in de fabriek wijzigt. In 2014 werd er 7 weken gestaakt bij LANXESS Rubber (nu ARLANXEO) en in 2016 staakten werknemers van de ExxonMobil Antwerp Polymers Plant gedurende 2 weken (allebei fabrieken gelegen in de Waaslandhaven). De ABVV-secretarissen merken op dat de directies van beide bedrijven zich nadien anders opstelden en meer bereidheid tot overleg toonden. Bij LANXESS Rubber verlieten de directeur en de personeelsdirecteur kort nadien het bedrijf. Er zijn sinds de staking bij INEOS Phenol ook opvallend veel kandidaten onder de procesoperators voor de aankomende sociale verkiezingen. Dit biedt hen voldoende bescherming om de komende jaren de directie tegenwind te geven waar nodig.

Het belang van de staking strekt zich bovendien uit tot voorbij de grenzen van de fenolfabriek. Allereerst voor de werknemers van de andere INEOS-vestigingen in Antwerpen. Ook daar zal de uitkomst van de staking nazinderen doorheen het sociaal overleg. Zowel patronaat als vakbonden in de gehele Antwerpse chemiesector zullen lessen trekken uit een conflict waarvan de agressieve INEOS-stijl aan de oorzaak ligt. En tot slot is elk ontslag van een vakbondsafgevaardigde een slag in het gezicht van de vakbeweging. Het is in het belang van de gehele arbeidersbeweging dat er gestreden wordt voor re-integratie en – indien dit onmogelijk blijkt – in tweede instantie voor het opdrijven van de “prijs”. Krachtdadige, strijdbare en gedragen personeelsvertegenwoordigers zijn cruciaal om de belangen van de werkenden en hun gezinnen te verdedigen in een samenleving en een economie waar het grootkapitaal regeert.