Gezinsverhoudingen onder de Sovjets. Veertien vragen beantwoord door Leon Trotski (1932)

Trotski beantwoordde een reeks vragen die hem toegestuurd werden. Zijn antwoorden verschenen in 1934 in het orgaan van de Communist League of Struggle, onderdeel van de Internationale Linkse Oppositie. Dit is de eerste vertaling in het Nederlands.

1/ “Maakt de Sovjet staat robots van mensen?”

Waarom? Zo vraag ik me af. De ideologen van het patriarchale systeem, zoals Tolstoj of Ruskin, werpen op dat de machinale beschaving de vrije boer en ambachtsman omvormt tot vreugdeloze automaten. De afgelopen decennia werd deze beschuldiging het vaakst gebruikt tegen het Amerikaanse industriële stelsel (Taylorisme, Fordisme).

Zullen we uit Chicago en Detroit protest horen tegen de machines die de ziel vernietigen? Waarom niet terugkeren naar stenen gereedschap en paalwoningen, waarom niet terugkeren naar schapenvachten als kledij? Neen, wij weigeren om dat te doen. Op het vlak van mechanisatie is de Sovjet Republiek tot nu toe slechts een leerling van de VS, maar het is niet de bedoeling om halverwege te stoppen.

Misschien is de vraag niet gericht op de mechanisering, maar wel op specifieke kenmerken van de sociale orde. Worden de mensen in de Sovjet staat robots omdat machines staatsbezit en geen privaat bezit zijn? Het volstaat om de vraag duidelijker te stellen om aan te tonen dat er geen grond van waarheid in zit.

Er blijft tenslotte de kwestie van het politieke regime, de harde dictatuur, de spanningen tussen alle krachten, de lage levensstandaard van de bevolking. Het heeft geen zin om die elementen te ontkennen. Maar ze zijn niet zozeer een uitdrukking van het nieuwe regime dan wel de erfenis van het achtergebleven verleden.

De heerschappij zal zachter en milder moeten worden naarmate de economische positie van het land vooruit gaat. De huidige methode van het commanderen van mensen zal plaats moeten maken voor een methode van controle over dingen. De weg leidt niet naar een robot maar naar een mens op een hoger niveau.

2/ “Wordt de Sovjet staat helemaal gedomineerd door een kleine groep in het Kremlin met oligarchische machten onder het mom van een heerschappij van de werkenden?”

Neen, dat is niet het geval. Dezelfde klasse kan op basis van verschillende politieke systemen en methoden heersen naargelang de omstandigheden. De burgerij kon haar bewind verderzetten onder de absolute monarchie, het bonapartisme, de parlementaire republiek en de fascistische dictatuur. Al deze vormen van heerschappij behielden een kapitalistisch karakter waarbij de voornaamste bronnen van rijkdom, de administratie en de productiemiddelen, de scholen, de media, … allemaal in handen van de burgerij blijven en waarbij de wetten, voor zover die bestaan, in de eerste plaats het burgerlijke bezit beschermen.

Het Sovjet regime betekent de heerschappij van de arbeidersklasse, los van de vraag hoe breed het stratum is van diegenen in wiens handen de macht momenteel geconcentreerd is.

3/ “Hebben de Sovjets de kinderen hun spelvreugde ontnomen om het onderwijs om te vormen tot Bolsjewistische propaganda?”

Elk onderwijsstelsel waar dan ook ter wereld heeft steeds een band met propaganda gekend. De propaganda begint met het bijbrengen van de voordelen van een zakdoek over de handen, en gaat door tot de voordelen van het Republikeinse platform boven het Democratische of vice versa. Onderwijs vanuit een religieus oogpunt is propaganda, je kan niet ontkennen dat Paulus een van de grootste propagandisten was.

Het aardsere onderwijsstelsel dat uit de Franse Republiek voortkwam is tot op het merg doordrongen met propaganda. Het centrale idee is dat alle deugden inherent zijn aan de Franse natie, of meer precies aan de heersende klasse van de Franse natie.

Niemand kan ontkennen dat het onderwijs van de Sovjet kinderen eveneens propaganda is. Het enige verschil is dat de kinderen in de burgerlijke landen een injectie van respect voor oude instellingen en ideeën krijgen waarbij deze instellingen en ideeën niet betwist worden. In de Sovjet-Unie gaat het om nieuwe ideeën en dan springt de propaganda in het oog. “Propaganda”, in de slechte zin van het woord, is de term die mensen doorgaans geven aan de verspreiding en verdediging van ideeën waar ze niet achterstaan.

In tijden van conservatisme en stabiliteit valt de dagelijkse propaganda niet op. In tijden van revolutie moet propaganda noodzakelijkerwijze een offensiever en agressiever karakter aannemen. Toen ik begin mei 1917 met mijn familie vanuit Canada terugkeerde naar Moskou, studeerden mijn twee zonen aan een ‘gymnasium’ (een soort middelbare school) waar ook veel kinderen van politici schoolliepen, waaronder kinderen van ministers in de voorlopige regering. In het hele gymnasium waren er maar twee Bolsjewieken, mijn zonen, en een derde sympathisant. Ondanks de officiële stelregel van ‘geen politiek op school’ werd mijn amper twaalfjarige zoon genadeloos in elkaar geslagen als Bolsjewiek. Nadat ik verkozen werd tot voorzitter van de sovjet van Petrograd, werd mijn zoon enkel nog aangesproken als ‘voorzitter’ en kreeg hij dubbel zoveel slaag. Dat was propaganda tegen het Bolsjewisme.

Die ouders en leraars die de oude samenleving toegedaan zijn, schreeuwen het uit over ‘propaganda.’ Als een staat bouwt aan een nieuwe samenleving, kan het dan anders tewerk gaan dan te beginnen met het onderwijs?

“Ontneemt de Sovjet propaganda de kinderen hun vreugde?” Waarom en hoe zou dit gebeuren? Kinderen in de Sovjet-Unie spelen, zingen, dansen en huilen zoals alle andere kinderen. De ongewone aandacht van het Sovjet bewind voor de kinderen wordt zelfs door waarnemers van slechte wil opgemerkt. Vergeleken met het oude regime is de kindersterfte met de helft afgenomen. Het klopt dat de kinderen niets te horen krijgen over de erfzonde en het paradijs. In die zin worden de kinderen misschien de vreugde van het leven na de dood ontnomen. Maar ik ben geen expert in die kwestie en durf geen oordeel te vellen over wat dit verlies betekent. De pijn van dit leven weegt niet op tegen het genot in het leven dat moet komen. Als kinderen de nodige calorieën krijgen, zal de overvloed van hun levende krachten redenen genoeg vinden tot vreugde.

Twee jaar geleden kwam mijn vijfjarige kleinzoon naar me in Moskou. Hij wist helemaal niets af van God, maar ik zie niet meteen bijzonder zondige neigingen in de jongen. Behalve misschien die keer dat hij met behulp van enkele kranten de afvoer van de wasbak hermetisch had afgesloten. Om hem met andere kinderen in Prinkipo in contact te brengen, stuurden we hem naar een kinderopvang geleid door katholieke nonnen. De eerwaarde zusters hebben enkel maar lof voor de moraal van mijn ondertussen bijna zevenjarige atheïst.

Dankzij hetzelfde kleinkind maakte ik het voorbije jaar van nabij kennis met Russische kinderboeken, zowel die van de Sovjets als uit de emigratie. Er zit propaganda in beiden. Maar de Sovjet boeken zijn onvergelijkbaar frisser, actiever en levendiger. De jongen leest en beluistert deze boeken met het grootste plezier. Dus, neen, Sovjet propaganda ontneemt het kind zijn vreugde niet.

4/ “Vernietigt het Bolsjewisme het gezin bewust?”

5/ “Is het Bolsjewisme tegen alle morele regels op vlak van seksualiteit?”

6/ “Klopt het dat bigamie en polygamie niet gestraft worden in het Sovjet stelsel?”

Als je onder ‘gezin’ een verplichte eenheid verstaat die gebaseerd is op het huwelijkscontract, ingezegend werd door de kerk, eigendomsrechten en een gemeenschappelijk paspoort, dan heeft het Bolsjewisme deze gedwongen vorm van het gezin effectief op zijn kop gezet.

Als je onder ‘gezin’ verstaat dat de ouders een grenzeloze dominantie over hun kinderen hebben en dat de vrouw geen wettelijke rechten heeft, dan heeft het Bolsjewisme jammer genoeg dit oude gezin nog niet volledig vernietigd en ontdaan van de oude barbarij.

Als je onder ‘gezin’ een geïdealiseerde monogamie verstaat, niet in de wettelijke maar in de feitelijke zin, dan konden de Bolsjewieken niet vernietigen wat er nooit was, tenzij voor enkele gelukkige uitzonderingen.

Er is absoluut geen basis voor de stelling dat de huwelijkswetgeving in de Sovjet-Unie aanzet tot polygamie en polyandrie. Volledige statistieken van relaties zijn er niet en zijn ook niet mogelijk. Maar zelfs zonder een veelvoud aan cijfers over overspel en mislukte huwelijken, kunnen we ervan uitgaan dat de cijfers in Moskou niet fundamenteel verschillend zijn van die in New York, Londen of Parijs. Wie weet, misschien liggen ze zelfs lager.

Er was een sterke en redelijk succesvolle strijd tegen prostitutie. Dit geeft aan dat de Sovjets niet de intentie hebben om ongebreidelde promiscuïteit toe te laten die vernietigend en giftig tot uitdrukking komt in prostitutie.

Een langdurig en blijvend huwelijk op basis van wederzijdse liefde en samenwerking – dat is de ideale standaard. De invloeden van de school, de literatuur en de publieke opinie in de Sovjet-Unie gaan in die richting. Ontdaan van de ketenen van de politie en de geestelijkheid, nadien ook van de ketenen van de economische noodzaak, zal de band tussen man en vrouw een eigen weg vinden, bepaald door de fysiologie, psychologie en zorg voor het welzijn van de mensheid. Het Sovjet regime heeft daar nog lang geen oplossingen voor, net zoals andere basisproblemen nog niet opgelost zijn. Maar er zijn wel voorwaarden gecreëerd om tot oplossingen te komen. In elk geval is het probleem van het huwelijk niet langer een kwestie van onkritische traditie en de blinde macht van de omstandigheden, het wordt als een kwestie van collectieve rede gezien.

Elk jaar worden er 5,5 miljoen kinderen geboren in de Sovjet-Unie. Het aantal geboortes ligt meer dan drie miljoen eenheden boven het aantal sterftes. Het tsaristische Rusland kende nooit een dergelijke bevolkingsgroep. Dit feit op zich maakt het onmogelijk om te spreken over morele desintegratie van de Russische bevolking.

7/ “Klopt het dat incest niet als een strafrechtelijk misdrijf wordt gezien?”

Ik moet toegeven dat deze kwestie mij nooit heeft geïnteresseerd vanuit het standpunt van criminele vervolging, ik kan de vraag niet exact beantwoorden zonder informatie over wat de wetten in de Sovjet-Unie exact zeggen over incest. Maar ik denk dat het enerzijds tot het domein van de pathologie behoort en anderzijds een kwestie van onderwijs is in plaats van criminologie. Incest leidt tot een vermindering van de kwaliteiten en de mogelijkheid om de mensheid verder te zetten. Vanuit dat oogpunt wordt het door de overgrote meerderheid van de gezonde mensen gezien als een inbreuk op de normale standaard.

Het doel van socialisme is niet alleen om rede te brengen in de economische verhoudingen, maar in de mate van het mogelijke ook in de biologische functies van de mens. De Sovjet scholen leveren nu al inspanningen om de kinderen de reële noden van het menselijke lichaam en de menselijke geest bij te brengen. Ik heb geen reden om aan te nemen dat het aantal pathologische gevallen van incest in Rusland hoger ligt dan in andere landen. Tegelijk ben ik geneigd om te denken dat een gerechtelijke tussenkomst in deze meer kwaad dan goed doet. Zou de mensheid er beter voor gestaan hebben indien het Britse gerecht Byron naar de gevangenis had gestuurd?

8/ “Klopt het dat een echtscheiding mogelijk is na het loutere vragen ervan?”

Natuurlijk klopt dat. Het zou beter zijn om de vraag anders te formuleren: “Klopt het dat er nog landen zijn waar echtscheiding niet zomaar mogelijk is indien een van beide partners in het huwelijk dit vraagt?”

9/ “Is er onder de Sovjets minder respect voor de kuisheid van mannen en vrouwen?”

Ik denk dat niet zozeer het respect maar wel de hypocrisie op dit vlak is afgenomen.

Kan eraan getwijfeld worden dat Ivar Kreuger, de luciferkoning, ooit omschreven werd als een sobere asceet die als onverzoenlijke vijand van de Sovjets meer dan eens wees op het immorele karakter van de Russische jongens en meisjes die niet gezegend werden door de kerk? Als het niet van de financiële crisis was geweest, dan was Kreuger het graf ingegaan als een rechtvaardige man op de beurs en een steunpilaar van de moraliteit. Maar nu brengen de media artikels waaruit blijkt dat het aantal vrouwen dat Kreuger op diverse continenten onderhield meermaals hoger lag dan het aantal schoorstenen in zijn luciferfabrieken.

Franse, Engelse en Amerikaanse boeken beschrijven dubbele en driedubbele gezinnen niet als uitzondering maar als de regel. Een goed geïnformeerde Duitse waarnemer, Klaus Mehnert, publiceerde recent een boek over de jongeren in de Sovjet-Unie. Hij merkt op: “Het klopt dat de Russische jongeren geen toonbeeld van deugdelijkheid zijn, maar op moraal vlak staan ze zeker niet onder de Duitse jongeren van dezelfde leeftijd.”

Ik denk dat dit effectief zo is. In februari 1917 zag ik op een avond op de metro hoe een twintigtal studenten met hun vriendinnetjes in het stel zaten. Er waren nog andere passagiers op de metro, maar het gedrag van de meest levendige koppels maakte meteen duidelijk dat deze jongeren, zelfs indien ze in principe in monogamie geloofden, vooral door de praktijk hiertoe kwamen.

De afschaffing van de Amerikaanse wetten op de drooglegging zou op geen enkele wijze betekenen dat de nieuwe regering het dronkenschap zou aanmoedigen. In dezelfde zin heeft de Russische afschaffing van een aantal wetten die de kuisheid of de gezinshaard beschermen niets te maken met een poging om het gezin te vernietigen of om promiscuïteit aan te moedigen. Door een verhoging van het materiële en culturele niveau willen we komen tot iets wat niet mogelijk is op basis van formele verboden of levenloze preken.

10/ “Is het uiteindelijke doel van het Bolsjewisme om de fase van de bijenkorf en de mierenhoop in het menselijke leven te reproduceren?”

11/ “In welke zin verschilt het ideaal van het Bolsjewisme van de vorm van beschaving die zou bestaan hebben indien de insecten de controle hadden gehad?”

Beide vragen zijn onfair voor zowel de insecten als de mensen. Mieren noch bijen hebben antwoorden voor de monsterlijkheden waar de menselijke geschiedenis zo rijk aan is. Anderzijds, hoe slecht mensen ook mogen zijn, ze hebben mogelijkheden die gelijk welk insect niet heeft. Het zou niet moeilijk zijn om aan te tonen dat de taak van de Sovjets er net in bestaat om de mierenkenmerken van de menselijke samenleving te vernietigen.

Feit is dat zowel bijen als mieren klassen kennen: sommigen werken of vechten, anderen zijn gespecialiseerd in voortplanting. Wie denkt dat een dergelijke specialisatie van sociale functies het ideaal van het Bolsjewisme is? Dit zijn eerder kenmerken van onze huidige samenleving, maar dan helemaal doorgetrokken. Sommige mierensoorten maken slaven van mieren met een andere kleur.

Het Sovjet stelsel lijkt daar niet op. De mieren hebben zelfs nog geen John Brown of Abraham Lincoln voortgebracht.

Benjamin Franklin omschreef de mens als “een dier dat gereedschap maakt.” Deze opmerkelijke karakterisering is de basis van de marxistische interpretatie van de geschiedenis. Het maken van kunstmatig gereedschap heeft de mens uit het dierenrijk bevrijd en zorgde voor een stimulans van het menselijke intellect. Het heeft geleid tot de verandering van slavernij tot feodalisme, kapitalisme en het Sovjet systeem.

De vraag is natuurlijk geïnspireerd door de stelling dat een universele allesomvattende controle elke individualiteit de kop indruk. Het kwaad van het Sovjet stelsel bestaat vanuit dit standpunt uit een excessieve controle. Tegelijk werd de Sovjet-Unie er in andere vragen net van beschuldigd dat er geen overheidscontrole is op de meest intieme delen van het persoonlijke leven, liefde, gezin en seksuele relaties. De tegenstrijdigheid is wel erg duidelijk.

De Sovjets stellen zich helemaal niet tot doel om de intellectuele en morele krachten van de mens te controleren. Integendeel, door de controle van het economische leven willen ze elke mens individueel bevrijden van de controle door de markt en de blinde krachten van het kapitalistische systeem.

Ford organiseerde de productie van auto’s met een lopende band waarbij er een veel grotere output was. De taak van het socialisme is om op het vlak van technische productiviteit de volledige nationale en internationale economie op een gelijkaardige wijze te organiseren op basis van een planning en met de nodige onderdelen. Het principe van de lopende band overgezet naar alle fabrieken en boerderijen zou leiden tot een enorme toename van de productie. De verwezenlijkingen van Ford zouden overkomen als die van een kleine ambachtswinkel in Detroit. Eens de mens de natuur heeft veroverd, zal hij niet langer zijn brood moeten verdienen met zijn zweet en tranen. Dat is een voorwaarde voor de bevrijding van de mens. Zodra drie of vier uur arbeid per dag volstaan om alle materiële noden in te lossen, dan heeft elke man en elke vrouw nog 20 uur over waarop geen enkele vorm van ‘controle’ heerst. Kwesties van onderwijs, van het perfectioneren van de lichamelijke en geestelijke structuur van de mens zullen dan de aandacht genieten. De filosofische en wetenschappelijke scholen, de elkaar bekampende stromingen in literatuur, architectuur en kunst in het algemeen, zullen dan voor het eerst niet louter van belang zijn voor een toplaag maar voor de volledige samenleving. Ontdaan van de druk van de blinde economische krachten, zal de strijd van groepen, tendensen en scholen dan een idealistisch en onbaatzuchtig karakter aannemen. In deze sfeer zal de menselijke persoonlijkheid niet verwelken, maar net integendeel voor het eerst echt tot bloei komen.

12/ “Klopt het dat in de Sovjets de kinderen geleerd worden om hun ouders niet te respecteren?”

Neen. In zo’n algemene vorm is deze vraag een karikatuur. Wat wel klopt, is dat de snelle vooruitgang op vlak van techniek, ideeën of handelingen in het algemeen de autoriteit van de oudere generatie, waaronder die van ouders, doet afnemen. Als professoren onderwijzen over de theorieën van Darwin, dan verliezen de ouders die denken dat de aarde gemaakt is van de rib van Adam uiteraard aan autoriteit.

Alle conflicten stellen zich in de Sovjet-Unie op een onvergelijkbaar scherpere en meer pijnlijke wijze. De verantwoordelijken van de onderwijsinstellingen botsen onvermijdelijk met de autoriteit van ouders die hun zonen en dochters nog willen uithuwelijken. Iemand die in het Rode Leger met een tractor heeft leren rijden en weet hoe deze te gebruiken, zal de technische autoriteit van zijn vader die nog met een houten ploeg werkt niet erkennen.

Om zijn waardigheid te behouden, kan de vader niet louter met zijn hand naar een godenicoon wijzen en deze beweging ondersteunen met een klap in het gezicht. De ouders zoeken naar geestelijke wapens. De kinderen die zich baseren op de officiële autoriteit van de scholen zijn echter beter bewapend. Het gekwetste ego van de ouder richt zich vaak tegen de staat. Dit gebeurt doorgaans in die families die vijandig staan tegenover het nieuwe regime en de fundamentele taken ervan. In de meerderheid van de arbeidersgezinnen leggen de ouders zich neer bij het verlies van een deel van hun ouderlijke macht aangezien de staat ook een deel van hun ouderlijke zorgen overneemt. Er zijn echter ook in deze kringen soms conflicten. Onder de landbouwers zijn de conflicten bijzonder scherp. Is dit goed of slecht? Ik denk dat het goed is. Anders zouden we niet vooruit gaan.

Sta me toe om te wijzen op mijn eigen ervaring. Op 17-jarige leeftijd moest ik van thuis weg. Mijn vader poogde om mijn levensloop vast te leggen. Hij zei me: “Zelfs binnen driehonderd jaar zullen de zaken die jij wil nog niet mogelijk zijn.” En toen ging het voor mij enkel nog maar om het omverwerpen van de monarchie. Later begreep mijn vader de beperkingen van zijn invloed en werden mijn familiebanden hersteld. Na de Oktoberrevolutie zag hij zijn fout in. “Jouw waarheid was sterker,” zei hij. Er waren duizenden dergelijke voorbeelden, nadien zelfs honderdduizenden en miljoenen. Ze zijn kenmerkend voor de kritische omwenteling in een periode waarin de verhoudingen tussen leeftijden ook veranderen.

13/ “Is het waar dat het Bolsjewisme religie afstraft en religieuze activiteiten verbiedt?”

Dit is een opzettelijk misleidende bewering die al duizenden keren werd weerlegd met onbetwistbare feiten, bewijzen en ooggetuigenissen. Waarom komt het altijd terug? Omdat de kerk zelf meent dat er sprake is van vervolging als er geen financiële steun van de overheid en fysieke steun van de politie komt en als de tegenstanders niet onderworpen worden aan vervolging. In heel wat landen wordt wetenschappelijke kritiek op godsdienst gezien als een misdaad, in andere landen wordt het slechts getolereerd. In de Sovjet-Unie is dat anders. Goddelijke verering wordt niet als een misdaad gezien, de Sovjet-Unie laat het bestaan van verschillende godsdiensten toe. Tegelijk is er openlijke steun aan materialistische propaganda tegen religie. Dat is wat de kerk interpreteert als religieuze vervolging.

14/ “Klopt het dat de Bolsjewistische staat dan wel vijandig staat tegenover godsdienst, maar wel gebruik maakt van de vooroordelen van de nietswetende massa’s? Zo denken de Russen dat een heilige niet echt heilig is tenzij zijn lijk het proces van ontbinding uitdaagt. Is dat de reden waarom de Bolsjewieken het lijk van Lenin kunstmatig mummificeren?”

Neen. Dit is een volledig verkeerde interpretatie op basis van vooroordelen en vijandigheden. Ik kan mij hier des te vrijer over uitspreken omdat ik van bij het begin een vastberaden tegenstander was van het mausoleum waar Lenin ligt. Zijn weduwe, Kroepskaia, was dat overigens ook. Had Lenin op zijn ziekbed ook maar een ogenblik geweten dat zijn lijk zou behandeld worden als dat van een farao, dan leidt het geen twijfel dat hij op voorhand met grote verontwaardiging zou geprotesteerd hebben. Dat was het belangrijkste argument dat ik ook gebruikte. Het lijk van Lenin moet niet gebruikt worden tegen de geest van Lenin.

Ik wees er ook op dat de “onaangetastheid” van het gebalsemde lijk van Lenin zou kunnen aanzetten tot religieus bijgeloof. Krassin die het balsemen verdedigde en blijkbaar ook aan de grondslag van dit idee lag, wierp daartegen op: “Het tegendeel is waar: wat voorheen een kwestie van mirakels voor de priesters was, wordt een kwestie van technologie in onze handen. Miljoenen mensen zullen nu weten hoe de man die zoveel grote veranderingen in ons land teweegbracht er uitzag. Met de hulp van de wetenschap zullen we de gerechtvaardigde belangstelling van de massa’s inlossen en tegelijk leggen we het zogenaamde mysterie van de ‘onaangetastheid’ uit.”

De bouw van een mausoleum had natuurlijk een politiek doel: het versterken van de autoriteit van de leerlingen doorheen de autoriteit van de leraar. Maar er is geen reden om hierin een geval te zien van kapitaliseren op basis van religieus bijgeloof. De bezoekers aan het mausoleum krijgen te horen dat het lijk niet ontbindt omwille van chemie.

Onze antwoorden hebben niet als doel om de huidige situatie in de Sovjet-Unie rooskleuriger voor te stellen, net zomin als ze de economische en culturele realisaties onderschatten en zoals uit deze antwoorden blijkt, is socialisme geen stadium dat al bereikt is. Het Sovjet regime zal nog lange tijd een overgangsbewind zijn dat vol tegenstrijdigheden zit en extreme moeilijkheden kent. Maar we moeten de feiten in hun proces van ontwikkeling zien. De Sovjet-Unie bouwt op de erfenis van het rijk van de Romanovs. De afgelopen 15 jaar werd het omsingeld door een vijandige wereld. De situatie van een belegerd fort heeft geleid tot erg ruwe elementen in de heerschappij.