‘Congo, een geschiedenis.’ Kapitalistische plunderpolitiek valt op geen enkele wijze te rechtvaardigen
Het boek ‘Congo, een geschiedenis’ wordt het magnus opum van David Van Reybrouck genoemd. Het is een vlot lezend boek over de bloedige geschiedenis van het land. In ‘Socialism Today’, het magazine van de Socialist Party, verscheen een recensie door PER-AKE WESTERLUND. We publiceren een vertaling van deze recensie met een voorwoord door ERIC BYL.
Inleiding door Eric Byl
Per-Ake Westerlund heeft een uitstekende recensie geschreven over “Congo, een geschiedenis” van David Van Reybrouck. Voor die recensie koos hij als titel “een geschiedenis van kapitalistische plundering”. “Congo” bevat ruim genoeg interviews, feiten en cijfers om die keuze te verantwoorden. Alleen al daarom is dit vlot lezend boek een aanrader. Toch wensen we de aandacht van de lezer te trekken op enkele teleurstellende conclusies. In België veroorzaakte het verschijnen van het boek in het voorjaar van 2010 net daarom met recht en rede een kleine storm.
Van Reybrouck kan schrijven. Met “Congo, een geschiedenis” heeft hij meerdere literaire prijzen weggekaapt. In de media heeft men het over een meesterwerk, een historisch magnus opum. In het jaar van publicatie slorpte het boek meteen het gros van alle Vlaamse vertaalsubsidies op. In een interview waarin hij toegaf dat er in zijn ‘opus’ enkele feitelijke fouten waren geslopen, noemt van Reybrouck zijn boek “een kathedraal”. “Als je dat gebouwd hebt, lig je er niet wakker van dat een hondje tegen de gevel komt plassen”, voegde hij er geïrriteerd aan toe. Hij had gehoopt 10.000 exemplaren te verkopen, maar in september 2012 waren het er in het Nederlands alleen al een kwart miljoen. Je moet van slechte wil zijn om niet onder de indruk te komen van de massa gegevens, de vlotte schrijfstijl en de ruime culturele bagage waarvan de schrijver blijk geeft.
Toch is Van Reybroucks’ “Congo” zoals hij zelf aangeeft, niet ‘de’ geschiedenis, maar hooguit ‘een’ geschiedenis, of beter nog een interpretatie ervan. Uiteraard staat het verhaal van Van Reybrouck ver van het paternalistische beschavingsverhaal van voormalige openlijke verdedigers van Congo Vrijstaat of van Belgisch Congo. De gruweldaden ontkennen die gepaard gingen met de plundering van Congo Vrijstaat door Leopold II, de beruchte telg van het Belgisch koningshuis, is niet meer van deze tijd. Die zijn immers gearchiveerd, ontgonnen en in “De geest van Koning Leopold II en de plundering van Congo”, het standaardwerk van Adam Hochschild, in 1998 in boekvorm gebundeld.
De talloze verhalen, interviews en citaten die Van Reybrouck aanhaalt, lijken dat op het eerste gezicht slechts te beamen. Tot Van Reybrouck in zijn besluit onverwacht de rol van Leopold II nuanceert. Leopold II zou zogezegd niet voorzien hebben dat de zwarte bevolking zo schandalig voor zijn persoonlijk geldgewin zou worden misbruikt. Het was wel ‘een slachting op ongelooflijke schaal’, maar ‘één die niet bedoeld was’, ‘gewagen over genocide of holocaust’ vindt Van Reybrouck bijgevolg ‘grotesk’. Hij beschrijft nochtans zelf hoe bij wijze van vergelding hele dorpen en stammen werden afgeslacht. Hij haalt aan dat Leopold beroep deed op de Liverpool School of Tropical Medicine in de strijd tegen slaapziekte. Dat, aldus Van Reybrouck, “bewijst dat volkerenmoord nooit zijn intentie is geweest”.
Wie wat vertrouwd is met het klassieke discours in België over de Vrijstaat en Belgisch Congo en op de hoogte is van de standaardwerken, bekruipt onvermijdelijk het gevoel dat de vloedgolf aan gegevens bij Van Reybrouck, slechts dient als aanloop om met des te meer geloofwaardigheid de rol van Leopold II op te poetsen. Het werk van Hochschild doet hij in zijn ‘verantwoording der bronnen’ af als ‘helaas meer drijvend op een talent voor verontwaardiging dan voor nuance’, te ‘manicheïstisch’, te zwart-wit zou dat betekenen. Het klopt dat het aantal doden als gevolg van de rubberpolitiek in de Vrijstaat in Hochschilds’ werk overschat werd en eerder 3 tot 5 miljoen mensenlevens opeiste dan 10 miljoen. Dat komt doordat Hochschild het toenmalige bevolkingsaantal inschatte op basis van een foute extrapolatie van de cijfergegevens van Stanley, maar voor het overige is Hochschild een veel betrouwbaarder geschiedschrijver dan Van Reybrouck.
Van Reybrouck schrijft een interessante en meeslepende geschiedenis, maar bij ieder belangrijk historisch keerpunt slaat hij de bal behoorlijk mis. Per-Ake, die in de paar paragrafen die hij eraan besteedt de fundamentele gebreken tijdens de onafhankelijkheidsverwerving veel nauwkeuriger weet te situeren, blijft nog vriendelijk voor Van Reybrouck. Die “suggereert” immers niet alleen dat de crisis volgend op de onafhankelijkheid te maken had met het vertrek van België, maar ook dat Lumumba zijn dood zelf had uitgelokt door een ‘opeenstapeling van blunders en inschattingsfouten’, zoals de ‘uithaal’ naar de koning, de bruuske Afrikanisering van het leger, de vraag om hulp aan de VN en later aan de Sovjetunie en het militaire optreden in Kasai. Dat Lumumba een bedreiging vormde voor de belangen van de voormalige koloniale elite en in de weg stond van een nieuwe zwarte aspirant elite die haar deel van de koek wou, vindt Van Reybrouck maar bijkomstig. Dat het een socialistisch programma vereiste en een partij die dat kan dragen om aan de sociaal-economische en democratische verzuchtingen van de bevolking van Congo tegemoet te komen, vindt hij wellicht old school links engagement. Integendeel, de tragedie van Congo, zegt hij in een interview met Colette Braeckman van Le Soir, is die van het ongeduldig idealisme, van de grote idealen die men in een nacht wil verwezenlijken. Van Reybrouck noemt zichzelf eerder een adept van het kritisch pragmatisme.
Ondanks de publicatie in 1999 van Ludo De Witte’s onthullende werk “ De moord op Lumumba”, durft Van Reybrouck zelfs beweren dat België de Katangese secessie niet mee beraamde en ook nog dat de moord op Lumumba uitsluitend het besluit was van de Katangese autoriteiten. In een reactie noemt Ludo De Witte het boek van Van Reybrouck ’mooi gecomponeerd, maar niet waarheidsgetrouw.’ “Van Reybrouck schreef een geschiedenis waarin nogal wat Westerse bemoeienissen worden weggemasseerd.” Dat het besluit om Lumumba uit te leveren een gezamenlijk plan was van de overheden in Leopoldville en “hun Belgische raadgevers”, om een of andere reden blijft ook hier weer de Belgische regering buiten schot, tracht Van Reybrouck niet te ontkennen, dat zou zijn geloofwaardigheid immers geheel onderuit halen. Lumumba ‘barstte van ambitie’ volgens Van Reybrouck en ‘had soms de neiging zijn toehoorder te makkelijk naar de mond te praten’. In economisch opzicht leunde Lumumba volgens Van Reybrouck dichter aan bij het liberalisme dan het communisme, ‘hij rekende op privé-investeringen uit het buitenland en niet op collectivisering, hij was een nationalist, geen internationalist, behoorde als évolué tot de prille Congolese bourgeoisie en kende de notie proletarische revolutie niet’.
Van Reybrouck brouwt ons hier een potje van halve waarheden en starre categorieën. In de context van Congo betekent nationalist niet het enge begrip dat Van Reybrouck ons hier voorkauwt, maar staat dat voor eenheid over de etnische grenzen heen en in het geval van Lumumba panafrikanisme, in tegenstellingen tot de tribalisten die uitsluitend de belangen van de eigen etnie nastreven zoals Tschombe en Kasavubu, nochtans duidelijk de favoriet van Van Reybrouck. De VS vreesden dat Lumumba zou eindigen zoals Fidel Castro, dat de koloniale revolutie hem van een liberale naar een communistische positie zou doen evolueren. Ludo De Witte wijst erop dat niet de speech van Lumumba op de onafhankelijkheidsdag, maar vooral de Afrikanisering van de Force Publique waardoor de voormalige kolonisator zijn greep op de staatsmacht verloor, de Westerse machten, België, de CIA, de VN en hun handlangers in Leopoldville, Kasai en Katanga deed besluiten dat Lumumba uit de weg geruimd moest worden. Het hoofdstuk “Lumumba’s nationalisme: een voorlopig oordeel” in het boek van Ludo de Witte, wijst terecht op de snelle evolutie van Lumumba’s politieke opvattingen.
Van Reybrouck citeert uitvoerig “een felle medestander” van Lumumba, een zekere Mario Cardoso. Dat was echter een van de jonge commissarissen-generaal die door Mobutu na diens eerste staatsgreep in 1960 werden aangesteld. Hij zou later onder Mobutu nog onderwijsminister en minister van buitenlandse zaken worden. Van hem komt de bewering dat Mobutu slechts de orde wilde herstellen die was verpest door het geruzie tussen Kasavubu en Lumumba, Van Reybrouck noemt het “gekissebis”. Van Reybrouck vindt dat hij ‘de verheerlijking van Lumumba’ en de ‘diabolisering van Mobutu’ moet nuanceren. Men mag de Mobutu op het einde van zijn heerschappij niet verwarren met die aan het begin, onderwijst hij ons. Toeval of niet, maar voor Van Reybrouck verrichte Mobutu ondanks twee staatsgrepen goede werken zolang hij de vriend van het Westen was. Vanaf het moment dat die vriendschap voor het Westen onhoudbaar werd, heeft Mobutu ook voor Van Reybrouck afgedaan.
Ondergetekende heeft er het boek “Le Dinausaure” van Colette Braeckman uit 1992 nog eens op nagelezen. Veel van het feitenmateriaal komt in beide werken voor. Braeckman slaagt erin de logica achter de werkwijze van het Mobutu-tijdperk bloot te leggen, Van Reybrouck komt niet verder dan de vaststelling dat Mobutu in het begin nog lang niet de pafzak was die hij later zou worden. De Belgische wetenschapper en publicist Dirk Draulans wijst erop dat we in “Congo” van Van Reybrouck meer te weten komen over superster Werrason en zijn band met een bierbrouwerij dan over de moord op president Laurent-Désiré Kabila. Dat je tussen de regels moet gaan zoeken om te vernemen dat de dik betaalde medewerkers van de vredesoperatie van de VN, de MONUC, zich niet buiten de veilige perimeter van hun afgesloten kampen wagen. Dat Van Reybrouck begrijpelijk dankbaar gebruik maakt van de faciliteiten van de MONUC , maar meteen ook te sterk beïnvloed is door het intellectuele milieu waarin hij bij voorkeur vertoeft.
“Congo, een geschiedenis” blijft interessante, goed leesbare literatuur die een pak informatie aanlevert. De lezer hoeft zich echter geen zorgen te maken wanneer hij plotse wendingen niet begrijpt, het ligt wel degelijk aan de auteur. Wie een geschiedenis aankondigt op basis van interviews en overlevering, vraagt erom. De geschiedenis wordt doorgaans geschreven door de overwinnaar en die zorgt er wel voor dat zijn ideologie, of die van de klasse die hij vertegenwoordigt, zijn versie van de geschiedenis, door de maatschappij in meerderheid wordt overgenomen. Dat wordt door Van Reybrouck niet doorprikt, maar integendeel bevestigd. We willen best in het midden laten of het nu bewust is of uit naïviteit, maar “Congo, een geschiedenis” is onder het mom van het aan de kaak stellen van de kapitalistische uitbuiting, uiteindelijk de betere apologie geworden voor de Vrijstaat, de koloniale overheden en hun latere marionetten.
Congo. Een geschiedenis van kapitalistische plundering
Recensie door Per-Ake Westerlund verschenen in ‘Socialism Today’
Sinds 1997 hebben oorlogen zes miljoen doden veroorzaakt in Congo, een land waar de levensverwachting amper 46 jaar bedraagt. Deze verschrikkelijke situatie kan in het westen op weinig mediabelangstelling rekenen. Per-Ake Westerlund schreef een recensie van het boek van David Van Reybrouck dat een goede aanzet vormt voor een beter begrip van het conflict.
Congo had verschillende namen sinds het tijdperk van het feodale koninkrijk Congo. Congo-Vrijstaat (1885-1908) was eigendom van de Belgische koning Leopold. Het Belgische Congo bestond van 1908 tot 1960 (het werd ook wel Congo-Leopoldville genoemd om het onderscheid met de Franse kolonie Congro-Brazzaville te maken). Elf jaar na de onafhankelijkheid in 1960 werd het land door dictator Mobutu Sese Seko omgedoopt tot Zaïre. Na de val van Mobutu volgde een nieuwe naamsverandering tot ‘Democratische Republiek Congo’, DRC of kortweg Congo.
De delta van de Congorivier was van 1500 tot 1850 het centrum van de slavenhandel naar het Amerikaanse continent. Vier miljoen slaven werden uit het gebied weg gehaald en alle voorgaande sociale structuren werden vernietigd. Toen de kolonisatie van Afrika begon, kreeg koning Leopold de steun van de belangrijkste koloniale machten om het reusachtige land als persoonlijk bezit in handen te nemen. Officieel was Leopold tegen de slavenhandel. In werkelijkheid voerde hij een terreursysteem. Het land werd geplunderd, eerst van ivoor en vervolgens van rubber. Leopold “gebruikte een staat, Congo, om zijn andere staat, België, een nieuwe ontwikkeling” te geven, stelt David Van Reybrouck.
De zoektocht naar rubber leidde tot de ineenstorting van de landbouw. Er was enorme honger. Toen Leopold de controle over Congo overdroeg aan de Belgische staat, werd het land systematisch opgedeeld. De inwoners werden opgedeeld naargelang hun ras en stam. Dit systeem voerde België ook in toen het na de Eerste Wereldoorlog de controle kreeg over Rwanda en Burundi. Op de paspoorten en officiële documenten werd aangegeven of iemand ‘Hutu’ of ‘Tutsi’ was. Deze verdeeldheid zou mee een rol spelen in het bloedbad onder de Tutsi’s van Rwanda in 1995 en de daaropvolgende oorlogen.
Onder Leopold werden duizenden christelijke missionarissen naar het land gehaald. Zij werden een belangrijk instrument van de koloniale macht, zeker de katholieken: “Missiescholen werden fabrieken voor het verspreiden van vooroordelen over de verschillende stammen”. Scholen van de kerken censureerden alles wat naar opstand en rebellie rook, zo werd zelfs vermeden om over de Franse revolutie te spreken. De christelijke boodschap van gehoorzaamheid werd verspreid en kritische religieuze bewegingen botsten op harde repressie. De predikant Simon Kimbangu werd in 1921 opgepakt en overleed 30 jaar later in de gevangenis. Zijn aanhangers, de Kimbanguïsten, werden verdreven en vervolgd, maar ze vormen nog steeds een belangrijke beweging in het land.
De ontdekking van de enorme minerale rijkdommen in Congo zorgden voor een industrialisatie. Het grootste mijnbedrijf, Union Minière, controleerde haar eigen totalitaire staatsapparaat in Katanga in het zuidoosten van het land dat rijk was aan koper, uranium, mangaan, goud en andere waardevolle grondstoffen. Palmolie werd een grondstof voor de zepen waarmee de huidige grote multinational Unilever groeide.
De arbeidersklasse groeide uit van enkele honderden in 1900 tot 450.000 mensen in 1929 en tot bijna een miljoen arbeiders tijdens Wereldoorlog Twee, toen de mijnsector een enorme groei kende. Ook de eerste atoombommen maakten gebruik van uranium uit Katanga. Congo werd het tweede meest geïndustrialiseerde land ten zuiden van de Sahara, na Zuid-Afrika.
De omstandigheden waarin de arbeiders en armen leefden, waren echter geen onderdeel van de economische ontwikkeling. Het ongenoegen leidde tot stakingen en rellen bij het begin en op het einde van de oorlog. Daarbij kwamen 60 mijnwerkers in Katanga om het leven bij de massaprotesten in Elizabethville (nu Lumbumbashi) in Katanga. Stakingsleiders werden geviseerd. En bepaalde groepen en stammen werden eveneens geviseerd als ‘onruststokers’. Het was onderdeel van de verdeel-en-heerspolitiek.
De arbeiders die tijdens de oorlog in de mijnen werkten of in de bedrijven die rond de mijnindustrie ontwikkelden, hoopten op verandering na de oorlog. Dat was ook het geval onder de soldaten die met de ‘geallieerden’ meevochten in Abyssinië, Egypte en Birma. Maar het racisme hield stand. Afrikanen mochten nog steeds publiekelijk geslagen worden, moesten achteraan in de rijen staan en mochten niet binnen in publieke baden. Vakbonden waren illegaal. Er waren in sommige steden lokale verkiezingen, maar iedere burgemeester was ondergeschikt aan de Belgische ‘eerste burgemeester’.
Na de oorlog was er wereldwijd een uitbarsting van koloniale revoluties en bevrijdingsoorlogen. Groot-Brittannië, Nederland en de VS moesten India, Indonesië en de Filippijnen los laten. In Algerije en Indochina was er een gewapende strijd tegen de Franse koloniale troepen. In 1958 werd Ghana het eerste Afrikaanse land ten zuiden van de Sahara dat officieel onafhankelijk werd.
“In 1955 was er nog steeds geen nationale organisatie die van de onafhankelijkheid droomde”, stelt Van Reybrouck. Vijf jaar later was het land formeel onafhankelijk. De bedrieglijke rust werd in 1956 doorbroken met een opmars van sociale onrust. De Associatie van Bakongo (ABAKA) bracht een vrijheidsmanifest uit, dit was een stammenorganisatie onder leiding van Joseph Kasa-Vubu.
Twee jaar later werd de Mouvement National Congolais (MNC) opgezet met Patrice Lumumba als een van de leiders. Het doel van de MNC was om Congo te bevrijden van het imperialisme en het koloniale bewind. De respons die de organisatie kreeg, was overweldigend. Lumumba bezocht de nieuwe staat Ghana en had er een ontmoeting met het staatshoofd, Kwame Nkrumah. Toen hij naar Congo terugkeerde, waren er 7000 mensen bijeen gekomen om zijn verslag te horen.
In januari 1959 kwam het tot een uitbarsting van de situatie in Congo. De eerste burgemeester van Kinshasa verbood een protestbijeenkomst, wat tot rellen leidde. Het leger werd ingezet en er vielen tot 300 doden en heel wat gewonden. De onlusten verspreidden zich naar Kivu, Kasai en Katanga.
Uiteindelijk werd ermee ingestemd dat Congo op 30 juni 1960 onafhankelijk zou worden – in dat jaar zouden 17 Afrikaanse staten onafhankelijk worden. Het ging om formele politieke onafhankelijkheid, maar de multinationals konden hun activiteiten gewoon verderzetten op basis van de Belgische wetgeving. Drie dagen voor de Congolese onafhankelijkheid schafte het Belgische parlement de Congolese macht over Union Minière af. Alle legerleiders en de hoogste ambtenaren waren Belgen.
De hoop op echte verandering was groot en de MNC van Lumumba won de eerste verkiezingen. Maar er was ook een grote steun voor regionale partijen zoals de afgescheurde MNC-K van Albert Kalonji in Kasai, de Confédération des Associations Tribales du Katanga (CONAKAT) van Moïse Tshombe in het zuiden van Katanga en de ABAKO in Bas-Congo. Kasa-Vubu werd president en Lumumba de eerste minister.
Lumumba afgezet
Zoals andere voormalige kolonies werd Congo economisch beheerst door de oude koloniale machthebbers en de multinationals. De enige manier om dat echt te breken, was met een democratisch socialistisch beleid dat de natuurlijke rijkdommen nationaliseerde. Indien er een echte socialistische leiding was geweest, zou de arbeidersklasse daar internationaal enorme steun aan hebben gegeven. Het ontbrak in Congo echter aan een nationaal georganiseerde democratische socialistische beweging onder de arbeiders en de armen in de steden.
De stalinistische staten zoals de Sovjetunie en China hadden aangetoond dat een geplande economie wel tot vooruitgang kon leiden, ook al was er een onderdrukkend en dictatoriaal bewind. Maar noch Moskou noch Peking wilden een revolutionaire beweging steunen indien die aan hun controle kon ontsnappen. Ze gaven de voorkeur aan burgerlijke regimes waar ze zaken mee konden doen.
De crisis onmiddellijk na de onafhankelijkheid had niet zozeer te maken met het vertrek van België, zoals Van Reybrouck lijkt te suggereren. Het was het gevolg van een gebrek aan een arbeidersbeweging met een duidelijk programma. Er werd een nieuwe regering gevormd, maar de steun hiervoor was volatiel en het programma was onduidelijk. Dit werd door België aangegrepen toen het Katanga met 10.000 soldaten binnen viel. Officieel was dat om de Belgische burgers te beschermen, maar in werkelijkheid ging het over de controle op de mijnindustrie. Ze moedigden Tshombe aan om de onafhankelijkheid uit te roepen, Union Minière gaf financiële steun aan zijn regime.
Lumumba was op dat ogenblik nog maar twee maanden aan de macht en het land was in snel verval. Er vielen duizenden doden in de strijd tegen de poging van Katanga, het diamantrijke Kasai en Kivu om zich af te scheiden. Lumumba zocht steun bij de VN en bij Chroetsjov in de Sovjetunie. Die laatste stuurde voedsel, wapens en voertuigen. De Congo-crisis ging recht naar de kern van de koude oorlog tussen de VS en het stalinistische Rusland. Het Amerikaanse leger had mineralen uit Congo nodig, onder meer kobalt voor de raketten. Begin september werd Lumumba afgezet door Kasa-Vubu.
Tien dagen later was er een eerste poging tot staatsgreep door de legerleider Mobutu. Die genoot de steun van de CIA. Lumumba werd onder huisarrest gezet. De Belgische regering en de Amerikaanse president Eisenhower gaven groen licht voor de moord op Lumumba. Nadat hij gemarteld en overgebracht werd naar Katanga, werd Lumumba vermoord terwijl lokale leiders waaronder Tshombe toekeken.
Lumumba was niet expliciet socialistisch en het ontbrak hem aan een sterke beweging en aan wapens. Maar hij werd, niet enkel in Afrika, gezien als een radicale vrijheidsstrijder. Zijn aanhangers spraken over de nood aan revolutie. De onvoorspelbaarheid van Lumumba en de verwachtingen die hij creëerde, boezemden de imperialistische machten angst in. Ze hadden immers gezien hoe de gebeurtenissen in Cuba tot een revolutie hadden geleid, ook al ontbrak het de Cubaanse bevrijdingsbeweging aanvankelijk aan een socialistisch programma. Het VS-imperialisme kwam tussen om Lumumba ten val te brengen, daartoe werd beroep gedaan op de CIA en de VN.
De Sovjetunie en China hadden geen belang bij een revolutie en al zeker niet in een revolutie gericht op de ontwikkeling van echte arbeidersdemocratie. Ze hadden zelfs geen plan voor de nieuwe stalinistische staten. Het was pas nadat regimes of guerrillabewegingen het kapitalisme omver hadden geworpen dat Moskou en Peking steun begonnen te geven om deze landen voor zoverre als mogelijk in hun invloedssfeer en onder hun controle te krijgen.
De dictatuur van Mobutu
De oorlog om Katanga te heroveren duurde tot eind 1962 en er kwam steun van VN-troepen. Het was tijdens deze strijd dat de secretaris-generaal van de VN, Dag Hammarsklöld, in een verdachte vliegtuigcrash in september 1961 om het leven kwam. De onrust en de rebellie ging door tot midden jaren 1960. Een maoïstische plattelandsrebellie in centraal Congo werd neergeslagen. In Burundi vormde Laurent Kabila de zogenaamde ‘simba troepen’ met een sterke anti-Amerikaanse en anti-katholieke retoriek. De groep werd even vervoegd door Che Guevara die echter snel naar Latijns-Amerika terugkeerde.
De VS en Tshombe in Katange steunden nu de regering in Leopoldville (Kinshasa) tegen de opstanden. Tshombe won de verkiezingen van 1965, maar de VS en de westerse machten vonden hem te onbetrouwbaar. Op 25 november volgde een tweede staatsgreep door Mobutu en nu zou hij wel aan de macht komen en een dictatuur vestigen die tot in 1997 stand hield.
Van Reybrouck beschrijft hoe het regime van Mobutu een vreemde, brutale en corrupte dictatuur werd. Het was een trouwe bondgenoot van de VS en Israël, maar nam tegelijk kenmerken van het regime van Mao Zedong in China over. Enkel inheemse namen en muziek werden toegelaten. De persoonlijkheidscultus nam enorme vormen aan met op de nationale televisie tot zeven uur per dag aan muzikale eerbetuigingen aan Mobutu. In 1971 veranderde hij de naam van het land tot Zaïre.
Toen in 1968-69 een studentenbeweging opkwam – parallel met de studentenprotesten in Europa en de VS – was Lumumba de held van de studenten. Het protest werd in 1969 de kop ingedrukt. Daarbij vielen 300 doden (officieel waren er slechts zes doden!) en 800 studenten warden tot lange gevangenisstraffen veroordeeld.
Het enorme potentieel voor landbouw in Congo werd niet benut, Mobutu moest voedsel invoeren. De inflatie nam snel toe en de staat moest tot een derde van de begroting lenen in de jaren 1970. Zoals tal van andere Afrikaanse landen kwam Congo hierdoor in de greep van het IMF en de Wereldbank terecht. Hun structurele aanpassingsprogramma’s legden privatiseringen en besparingen op. Congo verminderde het aantal leraars op korte termijn van 285.000 tot 126.000 – een belangrijke reden voor de hoge graad van analfabetisme vandaag met 30% van de bevolking die niet kan lezen of schrijven.
Eind jaren 1980 waren er in heel Afrika protestbewegingen tegen het IMF-beleid en tegen de dictaturen. Er werden nieuwe politieke partijen, organisaties en vakbonden opgezet. Op 16 februari 1992 organiseerden priesters en kerken een ‘mars van de hoop’ in verschillende steden. Ze protesteerden daarmee tegen het feit dat een conferentie over democratisering werd stil gelegd. Er waren meer dan een miljoen aanwezigen op de betogingen en bij de repressie tegen het protest vielen 35 doden. In 1993 stopte Mobutu met alle gesprekken over democratisering, hij trok het laken opnieuw volledig naar zich toe. De inflatie explodeerde en bereikte 9769% in 1994. Mobutu moest een nieuw bankbiljet van 5 miljoen Nieuwe Zaïre invoeren!
Na jaren van dictatuur en een erger wordende economische crisis, was er bij gebrek aan hoop op echte verandering ruimte voor etnisch geweld. Groepen in Katanga eisten dat migranten uit Kasai terug naar huis zouden gaan. Dezelfde retoriek werd gebruikt tegen de Tutsi’s in Kivu – zij werden de ‘banyarwanda’ genoemd (‘vanuit Rwanda’). “In de jaren 1980 kende niemand de etnische achtergrond van zijn klasgenoten, dat begon pas in de jaren 1990. Mijn vriendin was een Tutsi en ik wist dat niet eens”, stelde Pierre Bushala in Goma een Van Reybrouck. Hij schrijft dat het etnische geweld een “logisch gevolg was van een tekort aan grond in een oorlogseconomie die de globalisering diende.” In Kivu werden nationalistische maimai milities opgezet die de strijd voor landbouwgrond, controle op dorpen en mijnen aangingen.
Zes miljoen doden
In 1994 was er het bloedbad waarbij 800.000 Tutsi’s omkwamen in Rwanda. Het land werd bijna direct aangevallen en vervolgens gecontroleerd door een Tutsi-leger onder leiding van de huidige president Paul Kagame. Meer dan twee miljoen Hutu’s vluchtten weg, anderhalf miljoen van hen naar Zaïre/Congo. De oude guerrillaleider Laurent Kabila en zijn beweging, de Alliance des Forces Démocratiques pour la Libération du Congo (AFDL), stond aan het hoofd van de Rwandezen die de Hutu’s vervolgden. Het werd een oorlog tegen het Zaïre van Mobutu waarbij ook 300.000 Hutu’s om het leven kwamen.
Na een korte oorlog werd Mobutu omver geworpen door Kabila die zichzelf tot het nieuwe staatshoofd uitriep van het land dat voortaan opnieuw Congo noemde. Kabila nam echter al gauw de methoden van Mobutu over.
Kabila besefte dat de regimes in Rwanda en Oeganda voor hun eigen belangen waren tussengekomen, hij verbrak de banden met hen. Rwanda viel opnieuw binnen en begon in 1998 de tweede Congo-oorlog. Sindsdien vielen er als gevolg van de oorlogen zes miljoen doden, velen door honger, ziekte en ontbering. Heel wat andere landen raakten betrokken, onder meer Angola, Zimbabwe en Libië aan de Congolese kant tegen Oeganda en Rwanda. Van Reybrouck geeft aan hoe die twee laatste landen grote hoeveelheden goud uit Congo weg haalden tijdens de oorlog.
In januari 2001 werd Laurent Kabila vermoord door een van zijn veiligheidsagenten. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Joseph die de steun van de EU, de VS en China genoot. In 2003 werd een vredesakkoord gesloten, maar de gevechten, verkrachtingen en bloedbaden gaan door, vooral in Kivu. De verschillende krachten kennen constant nieuwe afsplitsingen of nemen nieuwe namen aan in de aanhoudende strijd voor dezelfde schatten: goud, mineralen en ivoor. Het meest waardevolle mineraal vandaag is coltan, dat vaak wordt gebruikt in elektronische toestellen. Van Reybrouck heeft het terecht over de “militarisering van de economie” en merkt op dat de oorlog “relatief goedkoop was, zeker in het licht van de enorme voordelen die de ontginning van de grondstoffen opleverden.”
Is er nog hoop? Van Reybrouck beschrijft Congo als een land op de rand van een explosie. De begroting van Congo, een land met 60 miljoen inwoners, is kleiner dan dat van een stad als Stockholm dat nog geen miljoen inwoners heeft. Het BBP per hoofd van de bevolking is sinds 1960 afgenomen van 450 dollar tot 200 dollar. Het ontwikkelingsrapport van de VN dat zaken als onderwijs en gezondheidszorg onderzoekt, bestempelt Congo als het vijfde ergste land ter wereld om in te wonen.
Het huidige Congo is vernield door hetzelfde plunderende kapitalisme als in de 19de eeuw. Mijncontracten worden bekomen door omkoperij en militaire controle. Nieuwe ontdekkingen van olie en gas leiden tot groeiende spanningen aan de grenzen met Oeganda en Rwanda. Chinese bedrijven bouwen infrastructuur in dienst van de mijnen, waar dezelfde praktijken worden toegepast als in de slavenfabrieken in China zelf.
Congo zal nieuwe revolutionaire ontwikkelingen kennen. Waar dat toe zal leiden is afhankelijk van de lessen die uit de geschiedenis worden getrokken, maar ook uit de ervaringen in onder meer Egypte en Tunesië de afgelopen jaren. De opbouw van socialistische en democratische organisaties is dringend noodzakelijk.
“Congo: een geschiedenis” door David Van Reybrouck. Uitgeverij ‘De Bezige Bij’ (2010)
