“Waarom Marx gelijk had.” Recensie van het nieuwe boek van Terry Eagleton
De Britse professor Terry Eagleton levert met “Why Marx was right” een goed geschreven en toegankelijke inleiding tot de ideeën van Marx. Het is nog steeds modieus om het marxisme als achterhaald of onrelevant af te doen als er over actuele economische en politieke problemen wordt gesproken. Eagleton gaat tegen die visie in en weerlegt een reeks bezwaren die tegenover het marxisme naar voor worden gebracht (zoals marxisme is enkel goed op theoretisch vlak, het is utopisch, marxisme herleidt alles tot economie, het is deterministisch,…).
Een van de meest voorkomende veronderstellingen achter het neoliberale denken is het ontkennen van de samenleving. In deze foutieve benadering wordt gedaan alsof de mensen geïsoleerde eenheden zijn die louter hun eigen belangen nastreven waarbij de menselijke psyche wordt herleid tot zelfbelang en passie. Deze mystieke benadering stelt verder dat de rede een middel is om aan de passies tegemoet te komen, waardoor de enige kennis die concreet kan worden onderscheiden de kennis van zichzelf is. De enige degelijke vorm van regering is bijgevolg een minimale regering die erop gericht is om de egoïstische belangen te dienen en waarbij de wet enkel tussenkomt om te vermijden dat de ene persoon de bevrediging van de egoïstische behoeften van de andere ontzegt.
Dat is de essentie van het neoliberale denken die wordt aangewend om de globalisering te rechtvaardigen. Eagleton brengt in zijn boek een marxistische kritiek op het neoliberale denken en hij doet dat in een klaar en duidelijke taal.
Voor Marx is het idee van een geïsoleerd individu die los van de samenleving bestaat een filosofische fictie. We bestaan als individuen met unieke talenten en behoeften, maar mensen leven steeds in een specifieke historische context waarbij het ontwikkelingsniveau van de samenleving de grenzen bepaalt van wat mogelijk is. Zoals Eagleton stelt: “Voor Marx krijgt ons denken gestalte in het proces van wereldse activiteiten, en dit is een materiële noodzaak die wordt bepaald door onze lichamelijke behoeften… Bewustzijn is het resultaat van een wisselwerking tussen onszelf en onze materiële omgeving. Het is zelf een historisch product. De mensheid, schrijft Marx, wordt bepaald door de materiële wereld aangezien we enkel door de band met de materiële wereld onze mogelijkheden kunnen benutten en de realiteit bevestigen.”
De neoliberale notie van geïsoleerde individuen is een filosofische mythe. Mensen zijn sociale wezens die niet alleen met elkaar in contact komen, maar ook beïnvloed zijn door de sociale structuur van de samenleving en de natuur omvormen door hun productie. Marx stelde dat de menselijke samenleving verschillende productiesystemen heeft gekend, van de vroegste primitieve stammensamenlevingen over de slavenmaatschappij en de feodaliteit tot onze huidige kapitalistische samenlevingen.
Eagleton verwerpt de deterministische interpretatie van het marxistische denken. Er wordt vaak gesteld dat Marx een ruwe materialist was die alles herleidt tot economie. Eagleton stelt dat deze wel erg nauwe interpretatie moet worden verworpen. Zoals eerder gezegd zijn mensen sociale wezen die een specifieke plaats hebben in het productieproces. Vanuit die hoedanigheid zijn er verschillende klassen rond gezamenlijke economische belangen, naast andere sociale, culturele en politieke factoren. Een kleine elite bezit de grote banken en bedrijven die de samenleving domineren, dat noemen we de kapitalistische klasse. De overgrote meerderheid, de arbeidersklasse, moet werken in een economie die door de grote bedrijven wordt gedomineerd.
Marx stelde dat het menselijke verlangen naar vrijheid de economisch onderdrukte klassen doet opkomen voor onafhankelijkheid van de macht van hun uitbuiters. Het is die klassenstrijd die de motor van de geschiedenis vooruitstuwt. Eagleton: “De bewering dat voor Marx alles wordt bepaald door economie, is een absurd simplisme. Wat de koers van de geschiedenis volgens Marx bepaalt, is de klassenstrijd en klassen kunnen niet louter tot economische factoren worden herleid. Het klopt dat Marx de klassen ziet als groepen mensen die een gelijkaardige positie in het productieproces innemen. Maar het is significant dat we spreken over sociale klassen en niet over economische klassen. Klassen bestaan niet alleen in koolmijnen en verzekeringskantoren. Het zijn ook sociale formaties, gemeenschappen, alsook economische entiteiten. Klassen omvatten gewoonten, tradities, sociale instellingen, waarden en denkwijzen.”
Marx’ notie van klasse omvat zowel economische als sociale elementen. Voor Marx is de productiewijze (het privaat bezit van de meeste fabrieken en bedrijven) de centrale organisatievorm van de arbeid om goederen te produceren. In dit systeem is het de baas die de beslissingen neemt en de arbeider die deze moet aanvaarden. Eagleton stelt dat Marx het begrip arbeid breder zag dan de 8 of 10 uur die iedere dag voor de baas wordt gewerkt.
“De productie gebeurt binnen de specifieke levensvormen en is dus doordrongen van een sociale betekenis. Omdat arbeid een betekenis heeft, zijn mensen betekenisvolle wezens en is het nooit gewoon een technische of puur materiële aangelegenheid. De economie veronderstelt steeds veel meer dan zichzelf. Het gaat niet enkel om hoe de markten zich gedragen. Het is ook de wijze waarop we mens worden, niet alleen hoe we effectenmakelaars worden.”
Door het sociale element van de klassen te benadrukken, verwerpt Marx het economische reductionisme waar zijn critici hem van beschuldigen. Het sociale is een onafscheidelijk onderdeel van mensen, maar toch benadrukt Marx het geluk van de individuen. Voor Marx is het onvermijdelijk dat mensen moeten werken voor hun economische en persoonlijke welzijn. Interactie met hun omgeving is een gemeenschappelijk element dat universeel is voor alle mensen.
Onder het kapitalisme zijn we vervreemd van de producten die we maken. Om te overleven moeten mensen hun arbeid aan anderen verkopen. De producten die we maken worden door de kapitalist verkocht om winst te maken. Als gevolg hiervan moeten de meeste individuen werken voor de verrijking van de heersende klasse in de plaats van voor de bevrediging van de behoeften van de werkende bevolking. Maar intussen is het wel ons levenswerk en onze arbeid dat alle rijkdom creëert en onze samenleving mogelijk maakt.
Dat is de basis voor Marx’ concept van vervreemding. In het kapitalisme wordt een groot deel geproduceerd voor anderen. We moeten een groot deel van ons beperkte leven voor anderen werken. Eagleton stelt dat Marx vervreemding omschrijft als de “omstandigheden waarin we vergeten dat de geschiedenis door ons wordt gemaakt en we erdoor worden beheerst als een vreemde kracht.” In het productieproces moeten we buigen voor de kapitalisten en hen zelfs bedanken omdat ze “werk geven”, terwijl we vergeten dat er geen jobs zouden bestaan als er geen productieve menselijke arbeid was. De werkende mensen zijn de producenten, de kapitalisten zijn de parasieten.
Op sociaal vlak worden mensen door het kapitalisme niet beoordeeld op basis van menselijke kwaliteiten als eer, vertrouwen, medeleven,… maar door factoren zoals fysieke voorkomen, inkomen of volgzaamheid tegenover de machthebbers. Het concept van vervreemding wordt nog het beste door Marx zelf omschreven in zijn Economische en Filosofische Manuscripten: “Wanneer je van de mens als mens uitgaat en van zijn verhouding tot de wereld als een menselijke verhouding, dan kun je liefde alleen inruilen tegen liefde, vertrouwen tegen vertrouwen etc. (…) Elke relatie die je met andere mensen — en met de natuur — hebt moet een specifieke uitdrukking van je werkelijke individuele leven zijn, die overeenstemt met het object van je wil.”
Onder het kapitalisme worden we onder druk van honger en miserie gedwongen om een andere rol te spelen om te overleven. Daarbij gaan deze rollen soms in tegen waar we als individu voor staan. Op het werk moeten we doen alsof we onze baas sympathiek vinden, we moeten ons voordoen zoals van ons wordt verwacht, we moeten trouwen omdat dit financieel veilig is, naar school gaan om kans te maken op een goedbetaalde job,… Op politiek vlak krijgen we de keuze tussen verschillende gezichten van hetzelfde beleid, waarbij er alles aan wordt gedaan om afwijkende stemmen het zwijgen op te leggen.
Marx kwam ervoor op om de menselijke creativiteit en interpersoonlijke relaties te bevrijden van de tirannie van de markt. Eagleton: “Marx gelooft dat zelfs ons fysieke aanvoelen, zoals ons lichaam, tot handelswaar wordt herleid onder het kapitalisme. Het wordt herleid tot een abstract productiemiddel. Enkel op basis van het communisme kunnen we opnieuw baas worden van ons eigen lichaam. Enkel dan, aldus Marx, kunnen we voorbij de brutale doelgerichte rede gaan en genieten van spirituele en esthetische dimensies.”
De verwijzing naar ‘communisme’ heeft uiteraard niets te maken met de monsterlijke totalitaire staten die in de Sovjetunie en Oost-Europa bestonden. Die dictaturen gingen in tegen de centrale concepten van het marxisme. Het marxisme staat voor een uitbreiding van de democratie op alle vlakken van het leven en de vestiging van een samenleving die niet wordt gedomineerd door grote bedrijven. Onder het democratische socialisme kunnen de werkenden collectief de controlekamer van de economie overnemen en doorheen hun dagelijkse deelname aan het beheer van de samenleving een einde maken aan de vervreemding van mensen die we vandaag kennen als gevolg van het uitbuitende karakter van het kapitalisme.
Dit betekende voor Marx dat de arbeiders moesten worden georganiseerd in een massabeweging die hun belangen centraal stelde en de opbouw van een krachtige revolutionaire arbeiderspartij. Door een einde te maken aan het kapitalisme, kan een uitweg uit de huidige impasse worden gevonden. Het kapitalisme snakt naar een exponentiële groei en onbeperkte winsten op basis van de uitbuiting van de meerderheid van de bevolking en de plundering van de beperkte middelen van de aarde. Het boek van Eagleton biedt een uitstekend beeld op de standpunten van Marx en moedigt aan om meer van Marx te lezen om sterker te staan in de strijd voor revolutionaire verandering.
Recensie door Matt Richards
