Ineenstorting van de markten – kapitalisten in crisis. Bouw mee aan een socialistisch alternatief

Wereldwijd zijn de beurzen in elkaar aan het storten. De ineenstorting van Wall Street versterkte de neerwaartse spiraal. Aandelen worden verkocht naarmate investeerders wanhopig proberen om er zich van te ontdoen tegen de achtergrond van steeds meer duidelijkheid over de potentieel catastrofale situatie van het wereldkapitalisme. Het spook van de mogelijkheid van een nieuwe Grote Depressie, zoals in de jaren 1930, waart steeds meer door de actualiteit.

De massale verkoop is niet gewoon het resultaat van financiële paniek of handel op korte termijn. Nouriel Roubini, de kapitalistische econoom die consistent waarschuwde voor wat er nu aan het gebeuren is, stelde in een artikel dat er een ernstige recessie is, een ernstige financiële crisis en een ernstige bankcrisis in de ontwikkelde economieën. IMF-topman Dominque Strauss-Kahn was iets diplomatischer en stelde dat de wereld op de rand van een recessie staat. Wij hebben er steeds op gewezen dat het wereldkapitalisme voor een reeks van crises staat.

De markten zetten de toon en de nationale regeringen proberen antwoorden te vinden op de schijnbaar aanhoudende golf van nieuwsberichten over de financiële crisis en de economische recessie. De bijeenkomst van het IMF en de Wereldbank in Washington afgelopen weekend vormde een nieuwe poging om minstens een rem te zetten op deze ontwikkelingen door op te roepen tot meer staatstussenkomsten om de financiële instellingen te vrijwaren en de economie te stimuleren. Het resultaat hiervan is echter onzeker. Het is duidelijk dat zelfs indien de beurzen stabiliseren en een verdere financiële ineenstorting wordt voorkomen, de wereld toch moeilijk een scherpe en langdurige globale recessie kan vermijden.

De snelheid waarmee de internationale kapitalistische financiële crisis de afgelopen weken ontwikkelde, is bijzonder opvallend. Bijna iedere dag en momenteel zelfs bijna ieder uur is er wel een nieuwe ontwikkeling of bocht. Regering na regering beslist het vroegere beleid stop te zetten. De VS en Groot-Brittannië waren voorheen steeds de meest verbeten voorstanders van de “vrije markt”, maar gingen nu over tot het nationaliseren of deels nationaliseren van de banken. In Duitsland kondigde de grote coalitie op het laatste moment aan dat de gedeeltelijke privatisering van de spoorwegen zou worden uitgesteld. Dit is een periode die overeenkomt met wat Trotski destijds omschreef als een “tijdperk van plotse veranderingen en scherpe bochten.”

Het Amerikaanse parlement stemde uiteindelijk voor een reddingspakket van 700 miljard dollar, maar dat beëindigde de crisis niet. In Duitsland moest het tweede grootste kredietbedrijf voor de tweede keer op 8 dagen tijd worden gered. Dat was na een week waarin vijf andere belangrijke financiële instellingen in de VS, Groot-Brittannië, IJsland en de Benelux ofwel werden genationaliseerd ofwel gered. De situatie op de financiële markten werd steeds erger en de VS moest aankondigen dat het bereid is om massale overheidssteun te geven aan de banken of hen zelfs te nationaliseren.

Vorige week kwam het volledige Britse bankstelsel bijna op de rand van een ineenstorting, waarop de regering moest tussenkomen met een reddingspakket ter waarde van 400 tot 500 miljard pond. De Britse regering gebruikte anti-terrorisme wetten om de hand te leggen op de Britse bezittingen van alle bedrijven uit IJsland na de ineenstorting van de banken uit dat land waardoor heel wat middelen van lokale overheden en bedrijven werden bevroren. Naarmate de financiële crisis dieper wordt, groeit ook de angst voor een wereldwijde recessie. De export van Duitsland, wereldwijd de grootste exporteur, lag in augustus 2,5% lager dan in 2007.

Wereldwijd is er een groeiende vrees over de gevolgen van deze crisis. In de VS is er een enorme woede tegenover diegenen die als verantwoordelijk worden gezien voor deze crisis. Er is een bittere oppositie tegen wat wordt gezien als het uitkopen van Wall Straat terwijl er geen middelen zijn voor Main Street. Gelijkaardige gevoelens beginnen zich te ontwikkelen in Groot-Brittannië en Duitsland. In een aantal andere landen wordt nog gehoopt dat het ergste aan hen zal voorbijgaan. Terwijl er verschillen zijn tussen de landen, is het hoogst onwaarschijnlijk dat ook maar één land de gevolgen van de wereldwijde recessie niet zal voelen. De armste delen van Afrika, Azië en Latijns-Amerika werden al getroffen door de stijgende inflatie, zeker op het vlak van voedsel en brandstofprijzen, eerder dit jaar. Een recessie kan nu leiden tot een verdere afname van de levensstandaard aangezien de exportprijzen dalen.

Er wordt steeds meer gevreesd dat de bankencrisis de volledige economie in haar greep zal houden. Zo besliste de Federal Reserve in de VS op 7 oktober om rechtstreeks leningen voor gewone Amerikaanse bedrijven te financieren door commerciële waarden van deze bedrijven op te kopen. Hierdoor zal de Fed de bedrijven rechtstreeks financieren aangezien een bron van fondsen dreigde afgesloten te raken. De Britse regering besloot het volledige banksysteem te steunen, zonder er de controle over te verwerven, door aandelen op te kopen en geld in het stelsel te pompen. De VS, EU, China en Groot-Brittannië besloten allen om hun intrestvoeten met 0,5% te verlagen.

Deze maatregelen hebben niet geleid tot het stabiliseren van de financiële crisis. De Amerikaanse minister van begroting, Henry Paulson, stelde dat hij verwacht dat nog meer Amerikaanse financiële bedrijven zullen ineenstorten, en dat ondanks het plan om 700 miljard dollar steun te voorzien. Zelfs indien de meeste financiële instellingen zich kunnen stabiliseren, dan nog heeft deze crisis nu reeds een impact op de bredere reële economie. Bijna gelijktijdig met de verlaging van de intrestvoeten, waarschuwde het IMF in een rapport dat de wereldeconomie te maken heeft met een belangrijke achteruitgang en mogelijk de meest gevaarlijke financiële schok sinds de jaren 1930.

De gevolgen hiervan zijn reeds voelbaar in de reële economie. Steeds meer landen, recent nog Frankrijk, komen officieel in een recessie terecht. Het gaat daarbij om een recessie volgens de kapitalistische definitie: zes maanden van economische achteruitgang. In de VS is er een scherpe toename van de werkloosheid. Ontslagen en technische werkloosheid zien we ook reeds bij ons in de automobielsector. Bij Ford, Opel en Volvo waren er daar al voorbeelden van.

Deze gevolgen op de reële economie zijn geen toeval en ook niet louter het gevolg van de financiële problemen door de bankencrisis. Er zijn ook factoren op langere termijn die het herstel bemoeilijken. Dit komt deels uit de groeiende dominantie van het financiekapitaal binnen het kapitalisme. Wij hebben steeds gesteld dat dit ertoe heeft geleid dat financiële overeenkomsten en speculatie de belangrijkste bron van winst werden, niet alleen voor de banken maar ook voor de reële economie. In de zoektocht naar financiële winsten werden steeds meer exotische “financiële instrumenten” gecreëerd. In IJsland werd dit tot het extreme doorgetrokken. Nu wordt steeds duidelijker dat heel wat van deze “investeringen” overgewaardeerd werden of zelfs waardeloos waren.

De financiële “creativiteit” van de afgelopen periode is slechts één onderdeel van de actuele problemen voor het kapitalisme. Meer fundamenteel was de groeiende afhankelijkheid van schulden en kredieten om de consumptie te financieren. Deze consumptie was de motor achter de groei in de VS, de grootste economie ter wereld. Het kapitalisme heeft meermaals gebruik gemaakt van kredieten om de markten uit te breiden, maar dit heeft beperkingen en alle kredieten moeten uiteindelijk worden terugbetaald. Nu werden kredieten op een massale schaal toegepast om crises te voorkomen en een periode van aangehouden groei mogelijk te maken. Het moest ook de gevolgen van de zowat universele neoliberale aanval op de levensstandaard van de meerderheid van de bevolking wat verzachten. In heel wat landen gingen de reële lonen er ook in de periode van groei op achteruit. Kredieten, schulden en een toename van het aantal vrouwen dat werkte, moest de gezinnen toelaten om meer te consumeren.

Wat er nu ook zal gebeuren met individuele banken en financiële instellingen, het is duidelijk dat de periode van een op kredieten opgedreven consumptievraag voorbij is. En dat minstens voor een lange periode. Daarmee komt ook een einde aan de relatief hoge groeipercentages van de afgelopen jaren. De illusie van de afgelopen jaren dat je op basis van schulden een goed leven kunt leiden, is gebroken. In de toekomst zal lenen moeilijker worden. Dat is een reden waarom de verhoopte “ontkoppeling” van verschillende delen van de wereldeconomie er niet komt. De schulden- en huisvestingscrisis en de ontwikkellende recessie beperken reeds de sterkte van de Amerikaanse particuliere consumptie, goed voor meer dan 30% van de wereldwijde particuliere consumptie. West Europa is goed voor iets minder dan 30% en bevindt zich niet in een positie om een groter aandeel van de particuliere consumptie voor haar rekening te nemen, verschillende landen worden er immers geconfronteerd met individuele combinaties van een dalende productie, financiële crisis en problemen op de huisvestingsmarkt.

Het feit dat deze twee regio’s, goed voor ongeveer twee derden van de wereldwijde consumptievraag, reeds in recessie zijn of snel achteruitgaan, betekent dat er weinig hoop is voor de andere landen. Ook de zogenaamde BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India, China) zullen niet in staat zijn om een extra markt te vormen die in staat is om de VS en Europa te vervangen. Dat is de reden waarom er nu een sterke achteruitgang van de prijzen voor olie en ruwe grondstoffen is. Zelfs indien een depressie wordt vermeden, zal de wereldeconomie na een recessie ofwel stagneren ofwel traag groeien. Dat zal door miljoenen mensen worden aangevoeld als een recessie.

Deze crisis heeft geleid tot openlijke verdeeldheid onder de belangrijkste imperialistische landen. Enerzijds zijn er voorbeelden van regeringen die proberen samen te werken, zo was er op 8 oktober de overeengekomen daling van de rentevoeten, maar anderzijds probeert iedere kapitalistische klasse vooral de eigen belangen te verdedigen. In Europa, en zeker in Duitsland, wordt al gesteld dat het Angelsaksische kapitalisme verantwoordelijk is voor deze catastrofe. In Groot-Brittannië wordt de zwarte piet doorgeschoven naar de VS.

Een poging van de “grote vier” van de EU om een gezamenlijk front te vormen, stortte binnen 24 uur in elkaar toen de Duitse regering stelde dat het een garantie zou bieden voor gelden op rekeningen van Duitse banken. Enkele dagen voordien kwam er nog Duitse kritiek op een gelijkaardige maatregel van de Ierse regering. De “garantie” van de Duitse kanselier Merkel werd snel afgezwakt tot een “politieke verplichting” en geen legale garantie.

Er is geen eengemaakte reddingspolitiek in de eurozone. De crisis heeft duidelijk gemaakt wat de fundamentele zwakte is in de eurozone. Dat is, zoals wij reeds lang hebben gesteld, de tegenstelling tussen de eenheidsmunt en de 15 afzonderlijke regeringen die met tegenstrijdige economische voorwaarden moeten afrekenen. Voor het voortbestaan van de eenheidsmunt is er nood aan een eengemaakt beleid, maar dat is niet wat we nu zien in de EU. Heel wat commentatoren beginnen nu onze positie over te nemen en erkennen dat het mogelijk is dat de eurozone in de komende periode, wellicht niet onmiddellijk, zal worden opgedeeld of dat er minstens een aantal landen de eurozone verlaten. De wijze waarop nationale regeringen optreden om de eigen nationale belangen te dienen, zagen we erg duidelijk met het eenzijdige optreden van de Nederlandse regering met de nationalisatie van de Nederlandse onderdelen van Fortis, een beslissing die leidde tot woede bij de Belgische en Luxemburgse regeringen.

De noodmaatregelen die nu worden genomen door verschillende regeringen tonen de flexibiliteit van het kapitalisme aan op een ogenblik dat dit systeem met bedreigingen wordt geconfronteerd. Verschillende regeringen probeerden tussen te komen en maakten daarbij scherpe en plotse bochten om de financiële branden te blussen. Heel wat voormalige voorstanders van de “vrije markt” besloten nu om wel tussen te komen en zelfs te nationaliseren. De economische catastrofe en de overheidstussenkomsten vormen een nederlaag voor de neoliberale ideologie die de afgelopen twee decennia zo dominant was. Het is een ideologische nederlaag voor zowel de heersende klasse als voor de voormalige “reformistische” arbeidersleiders die de afgelopen decennia de vrije markt hebben omhelsd.

De verschillende overheidstussenkomsten en nationalisaties zijn niet socialistisch. Het vertrekpunt van alle regeringen die dergelijke stappen ondernemen, is niet dat van een democratische planning en gebruik van de economische middelen. Hun vertrekpunt is eerder van een “staatskapitalistische” aard om zo het systeem te redden. Hilmar Kopper, voormalig hoofd van Deutsche Bank, stelde daarover: “banken in de problemen moeten geen garanties krijgen, ze moeten genationaliseerd worden. Voor de regeringen kan dit heel wat opleveren: ze kopen tijdens de crisis en verkopen als de situatie beter wordt.” Kopper kijkt vooral naar het Zweedse voorbeeld van begin jaren 1990, maar de huidige bankcrisis is anders en moeilijker op te lossen. Het gaat niet om een klein land in een periode van economische groei, maar om de volledige wereldeconomie in een periode van recessie.

Deze crisis en de antwoorden van de verschillende regeringen erop hebben het “TINA”-argument (“There Is No Alternative”) ondermijnd. De discussie over de economische rol van de staat en over het kapitalisme op zich kan weer worden gevoerd. De Amerikaanse, Europese en andere regeringen zullen de klok niet zomaar kunnen terugdraaien en stellen dat de markt haar werk wel zal doen. Als andere bedrijven zullen geconfronteerd worden met problemen, zullen deze onvermijdelijk uitkijken naar overheidsacties om ook daar tussen te komen. Het feit dat de verantwoordelijkheid voor deze economische crisis niet kan worden afgeschoven op de arbeiders, zal leiden tot het in vraag stellen van het kapitalisme en een groeiende interesse in het socialistische alternatief.

Met de mogelijkheid van een diepe recessie, zullen er steeds meer oproepen tot overheidsacties zijn. In een aantal landen worden al oproepen gedaan voor maatregelen die op Keynesiaanse leest geschoeid zijn. Via een toename van de overheidsuitgaven en hogere lonen zou de economie moeten gestimuleerd worden. De vele miljarden die nu in de financiële sector worden gepompt om de economische “ineenstorting” te stoppen, worden nu reeds als voorbeelden aangehaald als het gaat om mogelijke maatregelen om jobs, huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, het milieu,… te beschermen.

Een combinatie van ernstige crisis en druk van onderuit zal een aantal regeringen ertoe brengen om maatregelen te nemen om de economie te stimuleren of om de gevolgen van de recessie te verzachten. Zo’n maatregelen zullen aanvankelijk wellicht populair zijn en leiden tot een zekere hoop. De meeste vakbondsleiders zullen hun eisen wellicht ook tot dergelijke maatregelen beperken. Dat zal echter maar beperkte gevolgen hebben. Het feit dat de regering-Bush 165 miljard dollar belastingsgeld terugbetaalde aan de bevolking heeft de Amerikaanse economie niet uit de crisis gehaald. Er zijn ook beperkingen inzake de hoeveelheid “geld” de regeringen kunnen “creëren” of drukken zonder het risico op inflatie of stagflatie te versterken. Een aantal symbolische tussenkomsten tegen de superrijken of bankiers kunnen een zekere steun genieten, maar uiteindelijk zal de heersende klasse toch proberen om de arbeiders en middenklasse te laten betalen voor de prijs van de crisis die zij nochtans zelf hebben gecreëerd.

Deze crisis heeft reeds verregaande gevolgen. Een combinatie van angst en woede is aan het groeien. Miljoenen mensen hebben nu reeds hun job of huis verloren en het grootste deel van de wereldbevolking lijdt onder de sterke prijsstijgingen voor voedsel en brandstof. Er wordt gevreesd voor jobs, huisvesting, pensioenen en spaargeld.

In de vakbonden kan de angst voor werkloosheid en herstructureringen tijdelijk leiden tot een paralyserend effect. Dat heeft wellicht zelfs een rol gespeeld in de actiedag voor koopkracht in ons land op 6 oktober. Dat betekent echter niet dat er geen groeiend ongenoegen op de werkvloer is. Het wordt immers duidelijk dat het kapitalisme de kosten voor deze crisis probeert af te wentelen op de arbeidersklasse en delen van de middenklasse. Een aantal patroons heeft reeds een meedogenloze aanval ingezet op de lonen en arbeidsomstandigheden of op de werkgelegenheid. Bij Aer Lingus kregen de arbeiders te maken met een opzegperiode van drie weken voor een kwart van het personeel. Als de arbeiders niet genoeg vertrouwen hebben om zicht te verzetten op de werkvloer, dan zal de woede zichtbaar worden bij de verkiezingen en andere vormen van protest.

Wereldwijd zullen er natuurlijk verschillende situaties zijn in de diverse landen. Een aantal landen zullen meer getroffen worden door de komende recessie. Maar alleszins is het gedaan met het idee dat de markt het beste systeem is.

In de voormalige stalinistische landen zal dit de eerste ervaring met een wereldwijde recessie zijn sinds het herstel van het kapitalisme begin jaren 1990. In een aantal landen, waaronder de Baltische staten, zal het om een harde landing gaan. In Rusland zullen de recente hooggespannen verwachtingen in economische stabiliteit en groei worden ondermijnd. Arbeiders uit centraal en oost Europa die naar het westen trokken om werk te vinden, zullen moeilijker werk vinden en onder druk staan om steeds lagere lonen te aanvaarden. Deze ervaringen zullen ertoe leiden dat steeds meer vragen worden gesteld bij het kapitalisme, de illusies die ontstonden tijdens de groei worden doorprikt.

Wellicht zullen we de belangrijkste ontwikkelingen zien plaatsvinden in China. Daar zagen we de creatie van de grootste arbeidersklasse ter wereld, een nieuwe arbeidersklasse die tot nu toe enkel economische groei heeft gekend, ook al was dat vaak op basis van lage lonen en brutale uitbuiting. Zelfs een beperkte vertraging van de Chinese economie op een ogenblik dat de wereld een recessie kent, kan explosieve gevolgen hebben in China en het begin betekenen van een onafhankelijke arbeidersbeweging.

Er zullen ook belangrijke ontwikkelingen zijn in landen als Brazilië en India waar er tot nu toe belangrijke economische groei was. Maar ook in Afrika, Azië en Latijns-Amerika zullen de gevolgen duidelijk zijn. De voedselrellen van eerder dit jaar waren slechts een voorbode van de protesten die we de komende periode zullen zien tegenover de toename van de armoede en miserie als gevolg van de wereldwijde recessie.

De situatie in Europa, VS en andere imperialistische landen zal niet lang rustig blijven. Zelfs indien er slechts een beperkt syndicaal antwoord komt in een aantal landen, zullen de politieke gevolgen duidelijk zijn. Arbeiders en delen van de middenklasse leggen nu instinctief de verantwoordelijkheid voor deze crisis bij de bankiers, regeringen en de heersende klasse. De financiële ineenstorting en de recessie zullen leiden tot een toename van woede, zeker na een groeiende sociale polarisatie de afgelopen jaren op basis van de toplonen van de topmanagers en de recordwinsten voor de grote bedrijven.

Het zal belangrijk zijn dat de arbeidersbeweging een weg vooruit aanbiedt aan de arbeiders, armen, jongeren en de middenklasse. Het hele systeem wordt in vraag gesteld. Economen spreken niet langer over “zwarte” dagen omdat er teveel van zijn. Binnenkort zal worden gesproken over “zwarte maanden” of zelfs “zwarte jaren”. Maar in de meeste landen zijn er geen arbeiderspartijen die een alternatief aanbieden. De meeste voormalige sociaal-democratische partijen zijn pro-kapitalistische formaties geworden waarbij de arbeidersbasis verloren ging, ook al stemmen nog steeds heel wat arbeiders voor deze partijen. Dit leidt tot een gebrek aan politiek antwoord in veel landen. Dit versterkt de noodzaak en dringendheid van nieuwe arbeiderspartijen, een idee waar wij al enige tijd voor opkomen.

Dergelijke nieuwe arbeiderspartijen zouden samen met de vakbonden een noodprogramma moeten naar voor brengen om onze jobs, huisvesting, levensstandaard, pensioenen, spaargeld,… te beschermen. Ze zouden ook het socialistisch alternatief op het kapitalisme moeten uitleggen. Het feit dat “socialisme” een term is die nu in de VS door rechtse Republikeinen wordt gebruikt als verwijtwoord tegenover het reddingsplan van de eigen regering, is enkel mogelijk omdat er geen echte socialistische partij aanwezig is. Zelfs deze van de pot gerukte verwijzing naar het socialisme, omvat tegelijk de erkenning dat socialisme een alternatief biedt op het kapitalisme.

Als de arbeidersbeweging geen strijdbaar socialistisch alternatief aanbiedt, is er een gevaar voor een versterking van een rechterzijde, chauvinisme of religieuze populisten die inspelen op de woede en dat afleiden van socialistische conclusies. In Europa is er de waarschuwing van het contrast tussen Duitsland, waar de anti-neoliberale Linke tot 15% haalt in de peilingen, en Oostenrijk, waar extreem-rechts 28% haalde bij de verkiezingen in september. Ook de ontwikkelingen in Oostenrijk stellen de noodzaak van een arbeiderspartij scherper op de agenda.

Het is onduidelijk wat de exacte economische vooruitzichten zijn. Het is niet zeker hoe diepgaand de economische recessie zal zijn, maar deze zal hard en langdurig zijn. Zelfs indien het ergste wordt vermeden, is dat het meest waarschijnlijke. Hoogstens komt er een traag en bijna stagnerend “herstel” en geen herhaling van de groei van de afgelopen 15 jaar. Vorige week stelde Gary Younge in de Britse krant Guardian: “De kapitalisten kunnen zichzelf uit deze crisis uitkopen zolang ze de arbeiders laten betalen. Dat stelde Lenin destijds. Het is geen gemeenzaak om hem op een vriendelijke wijze aan te halen. Maar het is wel de meest duidelijke omschrijving van wat er nu aan het gebeuren is die ik sinds lang heb gehoord.” Het is tegen deze achtergrond dat de vernieuwde klassenstrijd zal plaatsvinden waarbij de markt en het kapitalisme steeds meer in vraag zullen worden gesteld.