80ste verjaardag van Trotski’s “In Defence of Marxism”

Leon Trotski’s “In Defence of Marxism” is een boek dat elke marxist moet bestuderen. Het is een verzameling brieven en sleuteldocumenten van een scherp debat binnen de Socialist Workers Party in de VS in 1939-40.

Het is een zeer rijk boek over de toepassing van de marxistische theorie in een snel veranderende wereld – Stalinisme in de Sovjet-Unie, fascisme in Italië en Duitsland, en de Tweede Wereldoorlog. Parallel daarmee wordt concreet ingegaan op de opbouw van een revolutionaire partij – oriëntatie op de arbeidersklasse, partijdemocratie en internationalisme. Eén ding blijkt duidelijk uit het hele boek: Trotski was geen “marxist” die alleen maar oude formules herhaalde en hij was niet bang om fouten toe te geven.

De Tweede Wereldoorlog was natuurlijk een test voor elke organisatie en elk individu. Burgerlijke politici hadden internationaal al in groten getale toegegeven aan het fascisme als hun enige manier om de arbeidersklasse te verpletteren en wraak te nemen op de Russische Revolutie.

In augustus 1939, vlak voor het uitbreken van de oorlog, werden arbeiders en de meeste anderen verbijsterd door de aankondiging van het Hitler-Stalin-pact. Het was een wanhopige zet van Stalin, die er niet in geslaagd was de alliantie met Frankrijk en Groot-Brittannië te krijgen die hij wilde, om een onmiddellijke aanval van nazi-Duitsland te voorkomen. Toen die onvermijdelijke militaire aanval kwam, in juni 1941, geloofde Stalin het nieuws aanvankelijk niet.

Het pact veranderde de propaganda van de Communistische Internationale en richtte zich op kritiek op het Britse en Franse imperialisme in plaats van op nazi-Duitsland. Militair betekende het pact dat Polen op 1 september vanuit het Westen werd binnengevallen door het Duitse leger, gevolgd door een invasie vanuit het Oosten door de Sovjet-Unie medio september. De Sovjettroepen vielen ook de Baltische staten en Finland aan.

Na deze gebeurtenissen heeft een deel van de Trotskistische Socialist Workers Party in de Verenigde Staten, waaronder een deel van de leiding, hun standpunten over het karakter van de Sovjet-Unie gewijzigd. Ze capituleerden voor een sterke druk van de burgerlijke democratische opinie in de media en “linkse kringen” om de stalinistische dictatuur in de Sovjet-Unie gelijk te stellen aan die van Hitler in Duitsland.

Door deze stappen te zetten, liet de oppositie die zich in het SWP ontwikkelde al snel ook de marxistische theorie en de behoefte aan een revolutionaire partij varen. “In Defence of Marxism” moet zorgvuldig worden bestudeerd, niet alleen snel doorbladerd, om de noodzaak te begrijpen om een sterke theoretische basis te combineren met concrete analyse.

Wat was stalinisme?

Lenin en Trotski waren de leiders van de Russische Revolutie in 1917, waardoor de arbeidersklasse, met de steun van de boeren, voor het eerst in de geschiedenis de macht overnam. Zij waren ook de eersten die de zwakke punten en gevaren voor de nieuwe staat onderkenden, vooral toen deze na de nederlaag van de revoluties in Duitsland en andere landen geïsoleerd raakte.

Een bureaucratie ontwikkelde zich, met Stalin als leider, met als eerste prioriteit het verdedigen van de status quo en het bereiken van “stabiliteit”. Daar werden geleidelijk haar eigen verlangen naar privileges en macht aan toegevoegd. Stalin, die in 1917 geen leidende rol had gespeeld, was niet in staat om advies te geven aan de Duitse revolutie in 1923 en de Chinese in 1925-27, die beide op nederlagen uitliepen.

In de jaren 1920 was de bureaucratie een onbewuste rem op revoluties, maar later werd het een bewuste rem om de arbeidersrevoluties en -strijd te stoppen, vooral in Spanje in 1936-1939.

In de Sovjet-Unie voerden ze een echte burgeroorlog tegen alle overblijfselen van het bolsjewisme dat de arbeiders in 1917 aan de macht bracht. Het stalinistische regime gebruikte zuiveringen, gevangenkampen, showprocessen en executies tegen elke oppositie, in het bijzonder tegen de echte marxisten.

Tijdens het proces van het aan de macht komen van het stalinisme had Trotski vaak de vraag over een “Thermidor”, verwijzend naar de contrarevolutie in Frankrijk in 1794. Aanvankelijk geloofde Trotski dat Thermidor in Rusland de vernietiging van de arbeidersstaat zou betekenen. In het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw realiseerde hij zich echter dat dit een vergissing was. Thermidor was een politieke en geen sociale contrarevolutie. In Frankrijk betekende Thermidor een contrarevolutionaire regimeverandering, maar het nieuwe regime behield het nieuwe kapitalistisch-burgerlijke economische systeem dat de revolutie had gevestigd.

Een kapitalistische economie kan verschillende regimes kennen: van fascisme tot burgerlijke democratie. In Rusland was Stalins bewind een politieke contrarevolutie. Het kapitalisme werd niet hersteld, de planeconomie hield stand. Maar een bureaucratische dictatuur verving de heerschappij van de arbeiders in de loop van een langdurige bloedige strijd. Dit werd mogelijk gemaakt door het achtergebleven karakter en het isolement van Rusland en de agressieve imperialistische omgeving.

Trotski’s conclusie was dat Rusland een ontaarde arbeidersstaat was geworden. Het had een planeconomie op basis van staatseigendom, waarbij het kapitalisme werd afgeschaft.

Op deze basis stond de Vierde Internationale, opgericht door Trotski, voor de onvoorwaardelijke verdediging van de Sovjet-Unie tegen de imperialistische oorlogen, zonder enige steun te geven aan het regime van Stalin. Het programma van de Vierde Internationale en haar partijen was gericht op een politieke revolutie om een arbeidersheerschappij in de planeconomie te vestigen, een socialistische maatschappij op te richten op basis van de democratische besluiten van de revolutie van 1917, die alle door het stalinisme werden afgeschaft. In een brief aan Max Shachtman wees Trotski op “het feit dat de ideeën van de bureaucratie nu bijna het tegenovergestelde zijn van de ideeën van de Oktoberrevolutie.”

Debat

De minderheidsstandpunten in de SWP veranderden hun standpunt en voerden aan dat de aanval op Finland en het pact met Hitler het karakter van de Sovjet-Unie ingrijpend hadden veranderd.

Trotski, die in Mexico asiel had gekregen en niet tot de VS werd toegelaten, begon zijn verhaal in dit debat met de vraag hoe marxisten de Sovjet-Unie zouden omschrijven indien het geen arbeidersstaat was.

Sommigen antwoordden dat de bureaucratie een nieuwe klasse was, anderen zeiden dat de Sovjet-Unie staatskapitalistisch was geworden. Anderen voerden aan dat het fascisme in Europa, de New Deal in de VS en het stalinisme deel uitmaakten van hetzelfde proces naar bureaucratische staatsdictaturen. Daarin maakten ze geen onderscheid tussen revolutie en contrarevolutie. Het fascisme, als instrument van het financiële kapitaal, heeft natuurlijk geen kapitalisten onteigend.

Trotski toonde aan dat de stalinistische bureaucratie een tijdelijk fenomeen was zonder een historische missie, terwijl een nieuwe heersende klasse onmisbaar zou zijn. De sterke economische groei in de Sovjet-Unie was niet het gevolg van de bureaucratie, maar van de planeconomie en de import van nieuwe technieken. De bureaucratie was een rem op de ontwikkeling van de planeconomie.

Het stalinisme was een totalitaire dictatuur, maar geen stabiel regime. Vijftig jaar van tevoren – het proces werd vertraagd door de uitkomst van de oorlog – voorspelde Trotski de negatieve gevolgen van de ineenstorting van het stalinisme en het herstel van het kapitalisme: verzwakking van de wereldwijde arbeidersklasse en versterking van het imperialisme.

Op deze basis stond Trotski voor de verdediging van de Sovjet-Unie, ondanks de politiek van Moskou die “zijn reactionaire karakter volledig behoudt” en het “voornaamste obstakel was voor de wereldrevolutie” (hij maakte een vergelijking met het feit dat de socialisten nog steeds vakbonden steunen, ook al steunen die de regering: socialisten steunen deze bonden omdat ze ondanks een reactionaire opstelling noodzakelijk zijn in de  verdediging tegen de klassenvijand).

De oppositie in de SWP stelde in plaats daarvan voor dat de partij het standpunt “revolutie tegen zowel Hitler als Stalin” zou innemen, aangezien hun respectieve legers Polen verdeeld hadden.

In zijn antwoord liet Trotski de werkelijke situatie in Polen zien. In het Westen vluchtten revolutionairen, joden en democraten voor het Duitse leger. In het oosten waren het de eigenaars en kapitalisten die probeerden te ontsnappen. Trotski voorspelde dat de invasie van het Rode Leger zou worden gevolgd door onteigening van land en fabrieken. Dit werd bevestigd door de kapitalistische media, en zelfs mensjewistische kranten in ballingschap die berichten over een “revolutionaire golf” in Oost-Polen.

Trotski waarschuwde dat Hitler zijn wapens tegen de Sovjet-Unie zou gebruiken om een fascistisch regime te vestigen en kapitalistische eigendommen te herstellen. Wanneer Hitler aanvalt, zou de meest urgente taak zijn om zijn troepen te verslaan.

Wat moeten marxisten zeggen over de opmars van het Rode Leger? De “eerste zorg voor ons”, schreef Trotski, is niet de verandering in de eigendomsverhoudingen, hoewel progressief, maar het bewustzijn van het wereldproletariaat. De Vierde Internationale was tegen de militaire verovering van nieuwe gebieden, tegen “missionarissen met bajonetten.” Om succesvol te zijn, moet een revolutie een stevige basis hebben onder de arbeidersklasse en de armen. Waar de invasie al had plaatsgevonden, pleitte Trotski voor onafhankelijke onteigening van kapitalisten en grootgrondbezitters door de arbeidersklasse.

Hoe Trotski het debat benaderde

In dit debat combineerde Trotski scherpe politieke polemieken met nadruk op de noodzaak van eenheid. Hij onderstreepte hoe de leden en leiders van de SWP tot dan toe eensgezind waren over de cruciale kwestie van het karakter van de Sovjet-Unie.

Het debat was noodzakelijk, maar het zou “monsterlijke onzin zijn om met kameraden te splitsen”, schreef Trotski. “Het zou bevooroordeeld, zo niet fataal zijn om de ideologische strijd te verbinden met het vooruitzicht van een breuk, van een zuivering, van uitzetting.” Hij was voorstander van “censuur of ernstige waarschuwing als iemand van de meerderheid dergelijke bedreigingen uitsprak.” Zo niet, dan zou “het gezag van de leiding in het gedrang komen.”

Trotski deed voorstellen over hoe het debat moest worden gevoerd. Beide partijen moesten afzien van dreigementen tegen hun tegenstanders, en als er al dreigementen waren, zou er een onderzoek door het Nationaal Comité of een speciale commissie moeten worden ingesteld. Er moest een loyale samenwerking zijn van beide kanten. James P Cannon, die dicht bij Trotski stond, stemde ermee in en verdedigde dat standpunt in de partijleiding.

Trotski had natuurlijk een lange ervaring met debatten, van de Russische sociaaldemocratie en de bolsjewieken: “Zelfs als er twee onverenigbare standpunten zouden zijn geweest, zou het geen ‘ramp’ betekenen, maar is het noodzakelijk om de politieke strijd volledig uit te vechten.”

In zijn advies aan Max Shachtman, een vooraanstaand lid dat van standpunt veranderde, stelde Trotski nieuwe studies voor om de kwestie in de leiding te bespreken, maar zich niet onmiddellijk vast te pinnen op een nieuw standpunt.

Een kleinburgerlijke oppositie

Trotski en de meerderheid van het SWP kenmerkten de nieuwe minderheidsgroepering als een kleinburgerlijke oppositie. Wat betekende dit?

In plaats van haar standpunten en analyse te ontwikkelen, verspreidde de oppositie “episodes en anekdotes zoals er in elke partij honderdduizenden zijn”, in een poging om fouten te vinden. Binnen de partij hadden ze “bijna het karakter van een familie” of een kliek.

Trotski onderstreepte enkele kenmerken van deze minderheid. Ze hadden een gebrek aan respect voor de tradities van hun eigen organisatie en een minachtende houding ten opzichte van theorie. Dit was met name het geval bij James Burnham, een hoogleraar filosofie (34 jaar oud) die in 1935 tot de partij was toegetreden en de functie van redacteur van het theoretische tijdschrift New International uitoefende.

Burnham was tegen het dialectisch materialisme, de filosofie van het marxisme, en vergeleek het met religie. Dit standpunt werd door andere leiders van de minderheid genegeerd. Al voor het debat, in januari 1939, had Trotski kritiek geuit op Schachtman voor een artikel dat hij samen met Burnham in New International schreef en waarin hij verklaarde dat “één van ons voor dialectiek is, één tegen.” De inhoud van het artikel was een goede kritiek op ex-marxisten, zoals Max Eastman,  die zich tegen het socialisme hadden gekeerd omdat ze de druk in de samenleving niet konden weerstaan.

Trotski waarschuwde dat het niet debatteren over dialectiek met Burnham een grote fout was. De verdediging van het dialectisch materialisme in dit boek verklaart de filosofie beter dan in de meeste andere marxistische werken. Dialectiek legt uit dat alles in maatschappij en natuur voortdurend verandert, in processen die zich ontwikkelen door tegenstrijdigheden, met veranderingen van kwantiteit naar kwaliteit en plotselinge sprongen. Politiek gezien betekent dialectiek het formuleren van algemene wetten voor de ontwikkeling van de samenleving en de klassenstrijd, vatte Trotski samen.

In plaats daarvan gebruikte de oppositie, onder sterke invloed van Burnham, vaste abstracties. Ze had geconcludeerd dat de Sovjet-Unie niet langer een arbeidersstaat was, maar kon geen antwoord geven op de vraag hoe en waar kwantiteit of kwaliteit was veranderd. Waarvandaan en naar waar ging de Sovjet-Unie,  welke processen waren er? De oppositie miste zowel theorie als concrete analyse.

Burnham benadrukte ook zijn “persoonlijke onafhankelijkheid”. Hij was niet bereid om voltijds voor de partij te werken, in een situatie waarin de voltijdse medewerkers absoluut noodzakelijk waren om de partij op te bouwen. Dat wees ook op een gebrek aan begrip voor revolutionair centralisme.

Andere kenmerken van de kleinburgerlijke oppositie waren politieke nervositeit en de gewoonte om van de ene positie naar de andere te springen, waaronder een lichtzinnige keuze van bondgenoten in de partijstrijd.

Eenheid en facties

Als algemene beschrijving van de ontwikkeling van het debat schreef Trotski: “De oppositie opende een hevige factiestrijd die de partij op een zeer kritiek moment verlamde. Opdat een dergelijke strijd gerechtvaardigd en niet genadeloos veroordeeld zou kunnen worden, zou er een zeer serieuze en diepgaande basis voor moeten zijn. Voor marxisten kan dergelijke basis alleen maar een klassenkarakter hebben.”

Het was duidelijk dat de minderheid een harde factiestrijd begon zonder een ernstige politieke basis. De meerderheid stond stevig achter het programma en de perspectieven van de Vierde Internationale. Het was een standpunt van de arbeidersklasse, in vergelijking met de steeds grotere afstand van de oppositie tot het revolutionaire socialisme, een kleinburgerlijke eigenschap. Trotski ontdekte deze kleinburgerlijke neiging niet voor het eerst in 1939, maar gaf vele voorbeelden waarvoor hij in de jaren daarvoor waarschuwingen had geuit.

Dat deed hij bijvoorbeeld toen Shachtman drie jaar eerder geloofde dat de Socialist Party in de VS (een bredere partij waarin de trotskisten in 1937 werkten en waar ze uit werden gezet) zich ontwikkelde tot een revolutionaire partij.

Ondanks deze analyse pleitte Trotski voor eenheid. Dit in tegenstelling tot Martin Abern, een oppositieleider, die de dreiging van een splitsing gebruikte om leden bang te maken. Andere oppositieleiders wilden het debat openbaar maken.

Slechts enkele weken voor de minderheidssplitsing, in april 1940, benadrukte Trotski de noodzaak van interne democratische rechten. “Als de eenheid behouden blijft, kun je geen secretariaat hebben dat alleen bestaat uit vertegenwoordigers van de meerderheid. Je zou mogelijk zelfs een secretariaat moeten hebben van vijf leden – drie van de meerderheid en twee van de minderheid.”

Toen Trotski wees op de innerlijke tegenstrijdigheden van de minderheidsgroepering, antwoordde Shachtman met historische voorbeelden van “blokken” met Trotski en de bolsjewieken. Trotski antwoordde door te laten zien hoe, bijvoorbeeld, het blok met Kamenev en Zinovjev tegen het stalinisme in 1926 correct was. Maar zo’n blok verborg de politieke verschillen tussen zijn leden niet achter de gemeenschappelijke programma’s. En het was duidelijk dat Trotski’s aanhangers de sterkste kracht in het blok waren.

In de VS vormde Shachtman in 1939-40 een fractie, maar in feite was het een blok van verschillende krachten, gericht tegenover de arbeidersmeerderheid in de SWP. Binnen de fractie waren Burnham en Abern de dominante krachten. Shachtman was slechts hun politieke alibi op korte termijn voor het verlaten van het marxisme.

Zelfs in dit stadium nam Trotski een geduldige houding aan, door te schrijven dat gebeurtenissen individuen kunnen veranderen, maar dat ze nadien opnieuw tot de revolutionaire partij konden komen. Hij geeft zichzelf zelfs als voorbeeld. Trotski kwam pas in 1917 bij de bolsjewieken, waar hij meteen een beslissende rol speelde.

Vijf jaar eerder, in 1912, probeerde hij alle verschillende tendensen van de Russische sociaaldemocratie te verenigen: “Ik had me in die periode vooral op organisatorisch vlak niet bevrijd van de eigenschappen van een kleinburgerlijke revolutionair. Ik leed aan de ziekte van verzoening tegenover het mensjewisme.”

Politieke duidelijkheid

Politiek gezien werd het debat uitgebreid naar meer onderwerpen. Trotski begreep natuurlijk dat niet elk artikel of tekst alle conclusies moest trekken, maar hij benadrukte dat leden die dergelijk materiaal schrijven, het volledige programma en de analyse moeten begrijpen.

De minderheid ging de andere kant op. Ze wilden het programma van de partij terugbrengen tot “concrete kwesties”, wat Trotski ertoe bracht om vergelijkingen te maken met de debatten in Rusland, tegen de economisten en de narodniks, die beiden bredere politieke kwesties vermeden. In 1939-40 vond de SWP-minderheid de oorlog concreet, maar de arbeidersstaat niet.

Shachtman citeerde Lenin die in een debat met Trotski in 1920 zei: “arbeidersstaat is een abstractie”, en dat Rusland geen arbeidersstaat was, maar een staat van arbeiders en boeren. Shachtman had echter gemist dat Lenin enkele weken later tot de conclusie kwam dat hij het mis had: Rusland was een “arbeidersstaat met bijzondere kenmerken”, met name een boerenmeerderheid van de bevolking en bureaucratische tekortkomingen.

Shachtman gebruikte de uitdrukking “een graad” van degeneratie in Rusland, maar hij was in alliantie met Burnham, die, ondanks het feit dat hij niet in de dialectiek geloofde, tot de conclusie was gekomen dat er een kwalitatieve verandering van de Sovjet-Unie was opgetreden, waarbij hij de Sovjet-Unie gelijkstelde met nazi-Duitsland. De minderheid was niet verenigd, en kort nadat de minderheid zich had afgesplitst en de nieuwe “Arbeiderspartij” had gevormd, vertrok Burnham en ontwikkelde zich tot een toonaangevende reactionair.

In dit boek worden nog veel meer concrete gebeurtenissen geanalyseerd: de gebeurtenissen in Finland in het begin van de oorlog, hoe marxisten in de Spaanse burgeroorlog zouden moeten handelen, Marx’ standpunt over burgeroorlogen.

Trotski’s algemene advies aan de leden van de Vierde Internationale was om zich te oriënteren op de arbeidersklasse, stakingen en vakbonden, en tegelijkertijd te waarschuwen dat er altijd “opportunistische afwijkingen” zijn in de vakbonden.

Tachtig jaar geleden liet Trotski zien hoe de crisis in de revolutionaire leiding die uitbrak met de sociaaldemocratische capitulatie voor de Wereldoorlog in 1914 nog niet was opgelost. Sommige socialisten gaven de arbeidersklasse hiervoor de schuld, zoals sommige socialisten deden in Rusland na de nederlaag van de revolutie in 1905.

Het antwoord daarop kwam in 1917, toen de bolsjewieken in staat waren een dergelijke leiding te creëren. Marxisten worstelen nu met een heel andere objectieve situatie dan 80 jaar geleden. Aan de ene kant is de arbeidersklasse sterk in omvang gegroeid en stelt daarmee grenzen aan de reactie, aan de andere kant moet de arbeidersbeweging in de meeste plaatsen worden heropgebouwd. Dit heeft in veel landen geleid tot explosieve bewegingen van onderaf.

De noodzaak om revolutionaire marxistische partijen en een internationale partij op te bouwen is even urgent als in Trotski’s tijd, zo niet meer, met de steeds diepere ecologische, economische, sociale en politieke crisis. De lessen van “In Defence of Marxism” bestuderen en gebruiken op basis van een sterke theoretische basis, concrete analyses, correcte methoden van partijopbouw en debatten zal in de komende periode van cruciaal belang zijn.